ص:2

ص:3

ستارگان حرم

دفتر بیست و هشتم

جمعی از نویسندگان فرهنگ کوثر

ص:4

فهرست

آقا بزرگ نراقی....................................... حبیب الله سلمانی آرانی/ 11

شیخ مهدی قاضی خرم آبادی..................................... سید محمدحسین ضیغمیان/ 29

حاج شیخ رفعت الله حامدی ................................... عبدالرحیم اباذری/ 49

محمد جواد انصاری همدانی ...................................... غلامرضا گلی زواره/ 63

سید مصطفی مهدوی هرستانی .................................. سیدمهدی سلطانی رنانی/ 87

آیت الله سید جلال الدین فقیه ایمانی (ره)........................... سید محمد حیدر فاضلی بلخابی/ 103

حاج میرزا آقا باغمیشه ای ............................... محمد الوانساز / 125

آیت الله شیخ احمد شاهرودی ..................................... محمد حسین صالح آبادی/ 137

آیت الله غلامحسین جعفری همدانی..................................... محمدحسین صالح آبادی/ 155

شیخ محمد علاّمه ....................................... سید غلامحسین صادقی بلخابی/ 177

سیدعلی رضا ریحان یزدی ...................................... حبیب الله سلمانی آرانی/ 185

شهید حسن جابریان ........................................ سید عباس رفیعی پور/ 203

ص:5

آیت الله علاّمه مُهری .................................... سید مصطفی علاّمه مهری / 223

آیت الله سید محمد علی جزائری آل غفور(ره) ................................... سید اکبر میر صفی / 239

آیت الله سید محمد تقی وحیدی بهسودی (ره) ....................................... حیدر فاضلی/ 261

شهید شیخ عباس صبائی .................................. سید اکبر میرصفی/ 287

آقا سید محمد برقعی قمی ................................. سجاد یزدان پناه / 305

میرزا احمد شیرازی ...................................... مصطفی صاحبی / 321

شیخ عبدالحسین وکیلی قمی ................................. علی حائری مجد / 331

استاد سید علی فاضلی بلخابی ................................ سید علی نقی میرحسینی/ 349

سید شهاب الدین نیریزی ................................... غلامرضا گلی زواره/ 369

شیخ محسن طاهری قمی .................................... سید اکبر میرصفی/ 399

شیخ محمد کاظم معزّی ................................. محمدرضا خادمیان/ 409

آیت الله حاج سید موسی حجّتی شفتی ................................... محمدتقی ادهم نژاد/ 423

ص:6

ص:7

مقدمه

{إِنّما یَخْشَی اللّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَمؤُا إِنّ اللّهَ عَزیزٌ غَفُورٌ (1)}؛ «از جمله بندگان خدا تنها دانایان از او بیم دارند و خداوند نیرومند و آمرزنده است».

حیات برتر انسانها در گرو، اندیشه، دانش ، ایمان و اخلاق پسندیده است. عالمان دین، فرزانگان و مفاخر مذهبی، در طول زندگی، مشعلی از دانش و حکمت، فرا راه انسانها، افروخته اند. فرهنگ بشری، مرهون فرهیختگانی است که در ادوار مختلف، همواره به عنوان الگوهایی ارزنده، تأثیرگذار بوده اند و نقش عمده و به سزایی در سازندگیِ اقشار مختلف؛ به ویژه نسل جوان داشته اند. عالمان دینی طبق دستور قرآن کریم که فرمود: {لَقَدْ کانَ لَکُمْ فی رَسُولِ اللّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ } (2)؛ با تأسی و عمل به روش و منش پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و جانشینان پاک و برحقشان، راه و روش بهتر زیستن را به بشر آموختند. آنان در این راه تلاش ها کرده، رنج ها کشیدند و بر این هدف مقدس که تحقق جامعه توحیدی و ولایی است مجاهده کرده و حتی جان عزیز خویش را بر سر این راه نهادند.

ص:8

رسول خدا صلی الله علیه و آله می فرماید: إنَّ مَثَلَ العُلَماءِ فِیِ الارضِ، کَمَثَلِ النُّجُومِ فیِ السَّماءِ یَهتَدی بها فی ظلمات البَرِّ و الْبَحْرِ (1)؛ مثل علما در زمین، مثل ستارگان آسمانی است، همان گونه که در ظلمات و تاریکی های شب، ستارگان، در زمین و دریا وسیله ای برای راهیابی و هدایت است. وجود علما در جامعه، مایۀ هدایت و رهایی مردم از فقر معنوی و نادانی است.

یاد اولیاء الهی منزلگه بارش رحمت خداوندی است. نام و یاد عالمان ربّانی خدمتی، به فرهنگ و دانش بشری و احترام به قلّه های رفیع ایمان و معنویت است. تکریم و بزرگداشت پاسداران مکتب وحی، یعنی تمجید از روش و منش پیامبران و اولیای دین، حرمت نهادن به تفکر دینی و خضوع در برابر اندیشۀ الهی ایشان. تاریخ بشری گواه صادقی است بر نقش ارزنده و تأثیرگزار شخصیت های بزرگ فکری، علمی و مذهبی در تغییر ساختار اجتماعی انسان ها.

در فراز و فرود اعصار، فرهیختگان دین آشنا، همواره حاملان راستین امانت الهی و تعالیم سعادت آفرین مکتب علوی بوده اند. هدایتگری، تبیین جایگاه انسان در مناسبات جهان هستی، تبلیغ آموزه های بلند که فلاح و سعادت بشر در آن است و ارتقای کرامت و شأنیت انسان، همواره در مشی و منش مفاخر دینی به چشم می خورد. شاید مهمترین جلوۀ ممتاز برجستگان و دانشمندان از سایر اقشار و طبقات مردم، ظرفیت بالای روحی و فکری آنان است.

در مکتب اسلام دانش، احترام خاص و ویژه ای دارد؛ زیرا از علما که راهنمایان و هدایتگران اندیشه مردم اند، بهترین تمجید ها، تجلیل ها و تکریم ها، شده است. این تمجید و تکریم ها بی حکمت نیست؛ زیرا بیشترین گرفتاری جوامع بشری، ریشه در جهل، کفر، بی دینی و ظلم دارد و انسان بدون رهایی از چنین فتنه ها و بلاهای این چنین، به سعادت نمی رسد.

آنچه مایه سلامت، سعادت و خوشبختی انسان است، در دو کلمۀ «ایمان» و «علم» خلاصه می شود و این همان چیزی است که در وجود عالمان دینی متبلور است.

گرامی داشت افراد موفق، در حقیقت معرفی مکارم اخلاقی، همّت بلندشان، تحمل سختی ها، تلخی ها و ناملایمات از طرف آنان در راه کسب دانش است. نیز خدمت به جامعه، نشر علوم الهی، پاسداری از حریم ولایت در عصر غیبت کبری و ... با جاودانگی و زنده نگاه داشتن فکر، سیره و منش آنها صورت می پذیرد.

ص:9

مجموعۀ حاضر (ستارگان حرم) از ابتدا به توصیه و امر مقام معظم رهبری (مد ظله) در سال 1374 ﻫ.ش. در سفرشان به قم به تولیت محترم وقت فرمودند: شایسته است زندگینامۀ بزرگان (علماء و راویان و محدثان) آرمیده در جوار ملکوتی حضرت معصومه علیها السلام تدوین گردد. در ادامۀ این حرکت، به شکرانۀ الهی تا پایان سال 1390 ﻫ.ش. تعداد 27 جلد آن به زیور طبع آراسته شد.

کار تدوین این مجموعه ارزشمند با توفیق خدای سبحان و عنایات خاصه کریمۀ اهل بیت علیهم السلام حضرت فاطمه معصومه علیها السلام و تشویق و حمایت بی شائبه و خالصانۀ تولیت محترم آستانه مقدسه؛ حضرت آیت الله سید محمد سعیدی (دامت برکاته) و نائب التولیۀ معزز آستان مقدس جناب حجت الاسلام والمسلمین حاج سید اکبر حسینی نژاد بوشهری و حجت الاسلام والمسلمین سید مصطفی حسینی، سرپرست معاونت فرهنگی و سایر دست اندرکاران فرهنگی آستانه، جلد 28 از این مجموعه به پیشگاه علم و دانش تقدیم شده است.

چند نکته:

1. در این آثار، شرح حال ستارگان فروزانی که در قم مدفون شده اند، آورده شده است.

2. راویان مکتب اهل بیت علیهم السلام که حلقه های وصل بین امت و امامان معصوم بوده و در قم دفن شده اند، شرح حالشان آمده است.

3. به لحاظ پاره ای از ملاحظات، از ذکر القاب شخصیت ها خودداری شده است.

4. مقالات، به ترتیب وصول، مورد بررسی و کارشناسی قرار گرفته است.

5. احکام و اجازات و مطالب متنوعی که در مورد بسیاری از علما پس از چاپ به دست ما رسیده در چاپ های بعدی منظور می شود.

در پایان از همۀ عزیزانی که به نوعی در شکل گیری و انجام امور ستارگان حرم دخیل بوده و ما را یاری داده اند؛ به ویژه از جناب حجت الاسلام والمسلمین محمود مهدی پور طبسی و اعضای محترم شورای ستارگان حرم، حجج اسلام: عبدالرحیم اباذری میانجی، ارزیاب و عضو شورای ستارگان حرم، عبدالکریم پاک نیا تبریزی، حسن ابراهیم زاده ایلامی، محمد جواد مروجی طبسی قدردانی و برای همۀ آقایان از درگاه الهی توفیق و سلامت مسئلت می کنیم.

خوانندگان گرامی می توانند برای معرفی ستارگان بیشتر، همکاری در نگارش زندگینامه ها، معرفی منابع پژوهشی، ارائه نظرات اصلاحی و تکمیلی و ارسال اسناد و تصاویر و هر گونه همکاری در

ص:10

تدوین و توزیع با (قم - صندوق پستی 3596- 37185 - تلفن:7175255 ) مکاتبه کنند و یا به نشانی قم - میدان آستانه - جنب مدرسۀ فیضیه - کتابخانه آستانه مقدّسه حضرت معصومه علیها السلام - طبقه اول - دفتر ستارگان حرم مراجعه نمایند. والحمدالله رب العالمین

دبیر شورای ستارگان حرم

سید محمد سجادی نژاد دامغانی

پنجم شعبان المعظم 1433 مصادف با سالروز میلاد امام سجاد علیه السلام

قم - دفتر ستارگان حرم - 5/4/1391ش

ص:11

آقا بزرگ نراقی (1209 - 1268ق.) / حبیب الله سلمانی آرانی

اشاره

اشارات

از جمله خاندان های نامور و برجستۀ علمی و دینی کاشان که بعد از دودمان بزرگ و با فضیلت فیض، مرتبت و منزلت ویژه ای دارد، خاندان فرهیخته نراقی است. عالمان دینی این دو شجره طیّبه، سهم مهمی در حفظ و حراست از مذهب تشیع و آثار آن داشته اند.

آوازۀ شهرت خانوادۀ نراقی از وقتی آغاز شد که حاج ملاّ محمد مهدی نراقی (1209 ق) معروف به «نراقی اول»، بعد از گذراندن سال ها تلاش و کوشش برای کسب مهارت های علمی و بهره های معنوی، با حضور در حوزه های علمی کاشان، اصفهان و سپس نجف و کربلا، با کوله باری از علوم و فنون و عرفان و معرفت به کاشان بازگشت.

حوزۀ علمیۀ با سابقۀ کاشان که از روزگار جناب ملاّ محسن فیض (1091 ق) به بعد، از مهم ترین مراکز علمی و دینی به شمار می رفت، در نیمۀ دوم قرن دوازدهم بر اثر حملۀ افغان ها به پایتخت؛ یعنی اصفهان و توابع، همه مجامع و محافل دینی و علمی فعالش دچار پراکندگی، رکود، ضایعات و خسارات جبران ناپذیری گردیده و نفوذ عالمان و رهبران دینی کمتر شده بود. ملاّ مهدی درست در

ص:12

همین زمان با حضور در کاشان و استقرار در جایگاه مرجعیّت و پیشوایی، هدایت امور مذهبی را برعهده گرفت.

او در نخستین گام، کرسی درسی و مباحثات علمی را برپا داشت و به تعلیم و تربیت طلاّب علوم دینی پرداخت. نهر دانش و معرفت را در دیاری که مهد پرورش دانشمندان و خاستگاه مدافعان حقّ و حقّیقت بود، برای تشنگان آن جاری ساخت و در اندک زمانی حوزۀ علمیۀ کاشان را در شمار یکی از پرمایه ترین حوزه های فرهنگی ایران درآورد.

در گام های بعدی، این عالم مجاهد در سنگر محراب و منبر به اقامه نماز جماعت و وعظ و ارشاد پرداخت و نشاط و امید را در دل مردم کاشان ایجاد کرد و با انجام دیگر فعالیت های فرهنگی و اجتماعی، موقعیّت روزگاران گذشته را به کاشان بازگرداند. (1)

پس از ملاّ مهدی، فرزند بزرگش عالم فاضل آیت الله حاج ملاّ احمد نراقی (1245ق) در جایگاه پدر قرار گرفت. او موقعیت ایجاد شده را تثبیت کرد و راه و روش و فعالیت های پدرش را ادامه داد.

در دوره های بعد از این پدر و پسر، برادران و پس از آنان فرزندان و نوادگان که از عالمان مسلّم عصر خویش بودند، همچنان با استقامت راه فاضلان نراقی (حاج ملاّ محمد مهدی و حاج ملاّ احمد نراقی) را تداوم بخشیدند و از دیار کهن علمی کاشان، دانشمندانی بزرگ و فرهیختگانی مشهور در علوم و فنون مختلف اسلامی پدید آمدند.

از امتیازات خاندان نراقی، یکی این بود که با سایر خانواده های اصیل و سرشناس دینی و علمی ارتباط سببی یا نسبی داشتند و دیگر آنکه در بین مردم منطقه و حاکمان محلّی و کشوری، از نفوذ زیادی برخوردار بودند. این دو عامل و جهات دیگر موجب گردید که برخی از بزرگان این خاندان منشأ و مبدأ آثار خیر و برکات فراوانی در زمینه های مختلف فرهنگی و اجتماعی شوند و در ارائه خدمات، نقش فعالی را ایفا کنند و سهمی را به خود اختصاص دهند.

ص:13

ص:14

ص:15

حیاط قرار دارد و دارای حجرات متعدد، مدرس، سرداب با بادگیرهای مرتفع، آب انبار، حوض و باغچه است و سبک معماری آن اسلامی می باشد.

در جنب این مجموعه، آرامگاه ابدی خاندان نراقی واقع است. بانی مسجد و مدرسه پس از اتمام عواید رقبات، بسیاری از آب، املاّک و مستغلات شهری و روستایی را برای تعمیرات، روشنایی، شهریه طلاب و مدرسان و خادمان و سایر امور مربوط وقف کرد و مسئولیت آن را به عالمان خاندان نراقی و غیر آن واگذاشت. این مسجد و مدرسه از آغاز تا به امروز دایر بوده و در دوران مشروطه و آغاز نهضت اسلامی، از کانون های اجتماعات کوچک و بزرگ ادبی، سیاسی، مذهبی و تظاهرات و راهپیمایی ها به شمار می رفته است. (1)

محمد نراقی از دانشمندان نامی علوم ریاضی دو باب هنرستان یکی هنرستان صنعتی و دیگری هنرستان نسّاجی را با اموال شخصی خود و بر اساس نقشۀ مصوبۀ وزارت فرهنگ ساخت؛ اولی را به آموزش حرفه ای اهدا کرد و دومی را به نام شهید علی نراقی در اختیار وزارتخانه مربوط گذاشت. نامبرده مبالغ زیادی را برای مرمّت و نیازهای ضروری مسجد و مدرسۀ آقا بزرگ در اختیار مسئول وقت آن قرار داد. (2)

بانو منوّر فقیه نراقی، از زنان نیکوکار خاندان نراقی وصیت کرد تا از اموال وی زایشگاه مجهزی در خیابان بابا افضل و جوار بقعه پنجه شاه در مرکز شهر ساختند که سال ها مورد استفاده اهالی منطقه کاشان قرار گرفت. پس از پیروزی انقلاب به علت رشد جمعیت کاشان و عدم پاسخ گویی این زایشگاه به کثرت مراجعان، زایشگاه بزرگ تری در خیابان شهید بهشتی احداث شد و محل یاد شده، به یکی از مراکز بهداشتی و درمانی زنان تبدیل گردید. (3)

در دوران سلطنت محمد شاه قاجار (1250 - 1264ق) حوادث مهمی در کشور اتفاق افتاد. در کاشان پس از جلوس محمد شاه، حاکم کاشان تغییر کرد و این جابه جایی با کشمکش و درگیری همراه بود. دولت مرکزی هم به دلایلی توان لازم را نداشت، لذا شدّت عمل های حکّام در مورد مخالفان و رقیبان، به زودی موجب عکس العمل می شد. روز و شبی نمی گذشت، مگر آنکه در گوشه

ص:16

و کنار شهر فتنه و آشوبی برپا می شد و اختلافات و درگیری ها از محلّی به محلّ دیگر و از روستا به شهر و بالعکس انتقال می یافت. در این درگیری ها و گیرو دار هر طرف برای مغلوب کردن حریف خود به اراذل و اوباش، الواط و ولگردان متوسّل می شدند، و آنها به پشتیبانی از حامیان متنفذ خود به شرارت و مردم آزاری تا مرز قتل و غارت پیش می رفتند. در این دوره حاج ملاّ مهدی نراقی (آقا بزرگ)، عالم بزرگ و حاکم شرع کاشان بود. مردم به خصوص طبقات متوسط و مستمند شهری و روستایی، برای دادخواهی و فرو نشاندن فتنه ها و برقراری امنیت به وی مراجعه می-کردند. ایشان ضمن آنکه خود در جلوگیری از بروز فتنه ها و اختلافات اقداماتی انجام می داد، سعی داشت قضایا و اوضاع و احوال را به مسئولان، دولتیان و حتی شخص شاه گزارش و منعکس کند؛ تا آنکه در سفری که شاه به اصفهان داشت، در بازگشت، هنگام عبور از کاشان، در این شهر توقف نمود. در آغاز ورود، اشرار را دستگیر کرد و برخی را به مجازات رساند و عدّه ای را به جاهای دیگر تبعید کرد. پس از آن برای دلجویی از مردم به خانه عالم شهر (آقا بزرگ) - که در آن وقت به (آقا کوچک) شهرت داشت - رفت و به تقاضاهایی که از وی شده بود، جامۀ عمل پوشاند مالیات های گزافی را که مأموران دولتی بر صنوف نانوایی، قصّابی و دبّاغی کاشان تحمیل کرده بودند، بخشید و میزبان خود (آقا کوچک) را به (آقا بزرگ) ملقّب گردانید. (1)

ص:17

ملاّ محمد مهدی در سال 1149 قمری در روستای نراق کاشان متولّد شد. در نوجوانی خواندن و نوشتن را در زادگاهش فراگرفت. در جوانی به حوزۀ کاشان وارد شد و دروس مقدماتی را نزد استادان وقت از جمله ملاّ محمد جعفر بیدگلی خواند، سپس به اصفهان مهاجرت کرد و سی سال در آنجا به تحصیل، تبلیغ، مناظره و تدریس پرداخت.

او برای مدّتی کوتاه به کاشان بازگشت و دیری نپایید که از کاشان به عتبات عالیات عزیمت کرد و سال ها از محضر استادان آن حوزۀ کهن، در جوار بارگاه علوی بهره های علمی و معنوی برد و پس از دستیابی به گوهرهای ناب معرفت و هدایت با کوله باری از علم و دانش و معنویات به کاشان بازگشت. ملاّ محمد مهدی با ورودش به کاشان و سکونت در این شهر تا واپسین روزهای حیات به تعلیم و تدریس و سایر فعالیت های دینی پرداخت. آن عالم جامع در علوم عقلی و نقلی تألیفات گران بهایی در رشته های گوناگون به یادگار گذاشت که از میان آنها کتاب های معتمد الشیعه در فقه، جامعة الاصول در اصول، لمعات العرشیه در فلسفه و حکمت، المستقصی در ریاضیات و هیئت، و جامع السّعادات در اخلاق، و نخبة البیان و طایر قدس در ادبیات و شعر را می توان نام برد.

برای آیت الله حاج ملاّ محمد مهدی چهار فرزند عالم به نام های ملاّ احمد، ملاّ ابوالحسن، ملاّ اباذر و ملاّ مهدی ذکر شده است.

سرانجام نخستین عالم بزرگ خاندان نراقی در 8 شعبان سال 1209 در کاشان وفات کرد. پیکر پاکش پس از تشییع باشکوه به نجف منتقل و در ایوان صغیر بارگاه علوی به خاک سپرده شد. برای اطلاع بیشتر از شرح حال وی به منابع ذیل مراجعه کنید. (1)

ص:18

وی پس از فراگیری مقدمات، اکثر متون درسی رایج حوزوی و آموزه های لازم اخلاقی را در زادگاهش نزد برادر بزرگ خود عالم فاضل حاج ملاّ احمد نراقی آموخت و در همان دوره، پایه ها و بنیادهای علمی و عملی و اخلاقی خود را نزد وی استوار گردانید.

در آن عصر دو حوزه اصفهان در ایران و نجف اشرف در عراق از مراکز فعّال علوم اسلامی و حضور استوانه های علمی بودند. آقا بزرگ پس از کسب مهارت های لازم علمی با ارشاد و راهنمایی نخستین استاد و برادر بزرگش راهی حوزه اصفهان گردید. در آنجا از محضر استادان و اعلام حوزوی بهره برد و پس از مدتی به نجف عزیمت کرد و در جوار بارگاه علوی اقامت گزید. سال ها ضمن بهره مندی از فیوضات معنوی آستان علوی، محضر قله های فضل و کمال و مراجع بزرگ دینی نجف را درک کرد و به اندوخته های علمی خود افزود و پس از آن با توشه ای پر از دانش و معرفت به کاشان بازگشت و بعد از برادرش میرزا ابوالقاسم نراقی (1256ق) در جایگاه وی و پدر، برای انجام وظایف دینی مستقر شد. از استادان ملاّ مهدی به غیر از برادر بزرگش ملاّ احمد در کاشان از کسی دیگر در حوزه های اصفهان و نجف نامی به میان نیامده است، ولی از استادان و عالمانی که وی اجازه نقل روایت یا اجتهاد گرفته، چنین یاد شده است:

ص:19

مدد ساوجی (1270ق)، ملاّ احمد نطنزی (1257ق)، ملاّ غلامرضا آرانی (1265ق)، سید محمد تقی پشت مشهدی کاشانی (1258ق) و... را تربیت کرد. (1)

ملاّ احمد علاوه بر تألیفات متعدد که غالب آنها چاپ و منتشر شده، دارای هشت فرزند پسر به نام های ملاّ محمد، میرزا نصیر مجتهد (1273ق)، ملاّ محمد تقی (1288ق)، میرزا ابراهیم، ملاّ محمد جواد مجتهد (1278ق)، ملاّ هاشم، ملاّ محمد علی و میرزا نصرالله بوده است.

سرانجام ملاّ احمد فاضل نراقی در ربیع الاول سال 1245 قمری در نراق به مرض وبا درگذشت و پیکر پاکش پس از تشییع باشکوه، در ایوان صغیر بارگاه علوی و جوار پدر به خاک سپرده شد. (2) ملاّ احمد نراقی در اجازۀ مفصل و پر فایده ای که در 18 صفحه قطع رقعی برای برادر کوچک و شاگردش ملاّ مهدی (آقا بزرگ) نگاشته، وی را این گونه وصف کرده است:

...از جمله کسانی که به فیوضات علمی و عملی نایل گشته و پس از سال ها تحقّیق و تدقیق در باغ و بوستان علوم دینی و غوص در دریای بیکران معاریف برای به دست آوردن گوهرهای درخشان زحمت کشیده و پس از آن صاحب آرای محکم و اعتقادات استوار در دین گشته، نور چشمانم و مایه خوشی قلبم برادر جلیل و نجیب و کسی که خود را به فضایل اخلاقی آراسته و از پویندگان راه کمال و رشد و استقامت است، عالم دانا و هوشیار و حامل علم و تقوا همنام پدرم (محمد مهدی) است که خدا عمرش را طولانی و زندگی اش را خوش گرداند و روز به روز به علم و دانش و پارسایی وی بیفزاید و او را مشمول توفیق و رضایت خود قرار دهد. پس از آنکه مقداری از علوم و اخبار اهل بیت عصمت و طهارت علیهم السلام را نزد من خواند و شنید و دلش را به انوار تابنده و درخشندۀ آنان روشن گرداند و از دریای معارف آنها سیراب شد و به مقام و مرتبه ای شایسته رسید، چون او را اهل برای این مسئولیت یافتم، به او اجازه دادم که آنچه را از علوم و فنون نزدم خوانده و شنیده و آنچه را که گفته ام و نوشته ام از کتب و رساله ها در علوم مختلف، روایت و نقل کند از من و از کسانی که من از آنها روایت کرده ام... به طور جِدّ تو را برحذر می دارم از اینکه فریب برخی تملّق گویان و چاپلوسان و دروغ گویان اخبار و روایات را بخوری و نیز مراقب کسانی باش که بیشترین اعتماد را به آنها داری.

ص:20

بدان که تنها راه رهایی و نجات انسان به این است که باطن خویش را از رذایل اخلاقی پاک و خالی کند و پس از آن به فضایل و کمالات قدسی بیاراید که این مایۀ بهجت و سعادتمندی است و همه انبیا و اولیا و حکمای الهی در سراسر عالم به آن توصیه و تصریح کرده اند.

تو را به فکر و اندیشه سفارش می کنم و هر کاری را اراده کردی انجام دهی، به عاقبت آن بیندیش.

اوقات خود را صرف کسب کمالات و فضایل علمی کن و از علومی که مفید به حالت باشد، استفاده کن؛ زیرا در شریعت نبوی هم به علم نافع توصیه شده است.

از خدا برایت مسئلت می کنم که خیر دنیا و آخرت و سعادت هر دو عالم را به تو عنایت و عطا کند، به حقّ پیامبرمان محمد و آل او9.... اواخر ذیحجه 1244، احمد بن محمد مهدی. (1)

ص:21

درخواست او را اجابت کردم و به او اجازه دادم و او را به سلسله روات و مشایخ اجازه ام مرتبط ساختم... (1)

ص:22

باطنی بود - برای تیمّن و تبرک و حل برخی مشکلات علمی حاضر شد و استفاده کرد. ملاّ علی در محلۀ چهل دختران کاشان سکونت گزید و به اقامۀ نماز جماعت در مسجد محل و تدریس فقه و اصول، پاسخ به سؤالات شرعی و سایر امور دینی پرداخت و بعد از مدتی در شمار عالمان مشهور شهر قرار گرفت.

اهالی ساوه وقتی خبر اشتهار علمی و استادی ملاّ علی را شنیدند، از میان خود عدّه ای را برگزیدند و آنان را برای دعوت از ملاّ علی به کاشان اعزام داشتند. آن جمع در دیدار با ملاّ علی اصرار ورزیدند که وی به ساوه مهاجرت کند. او در آغاز راضی به هجرت نشد، ولی بر اثر پافشاری آن عدّه، به ناچار درخواست آنان را پذیرفت. ملاّ علی از کاشان به ساوه عزیمت کرد و بقیه عمر با برکت خود را در زادگاهش، صرف فعالیت های دینی و مذهبی نمود. از آثار وی شرحی بر قسمتی از «شرح الاذهان» و رساله هایی در «شک»، «حجیّت ظن»، «اصل برائت» ، «استصحاب»، «اصول» ، «مسائل فقهی» و... یاد شده است. ملاّ علی در سال 1270 قمری در ساوه به مرض وبا درگذشت. اهالی ساوه جنازه اش را با شکوه تشییع کردند و پس از آن به قم انتقال دادند و در جوار قبور ابن بابویه و ملاّ مهدی (آقا بزرگ) به خاک سپردند.

آقا بزرگ نراقی به ملاّ علی مدد ساوجی اجازه داده است. در اولی که مختصر است، چنین نگاشته: «بدون حرف و کلامی، جناب علاّمه فهیم ملاّ علی مدد مجتهد جامع الشّرایط است...»، و پس از آن در اجازه مفصل تر این گونه او را وصف کرده است:

... و بعد کمترین افراد و محتاج ترین اشخاص مهدی فرزند محمد مهدی نراقی می گوید: برادر عزیزم، عالم عامل و فاضل کامل، محقّق زبده و مدقق، جامع کمالات انسانی و اخلاق پسندیده، دارای قدرت بیانی فصیح و رسا و پرهیزگار و پارسا، بزرگ و مولای ما جناب ملاّ علی مدد - که خدا او را تأیید کند - به مقام و مرتبه ای بلند دست یافته و در علم و دانش به مدارج عالیه نائل گشته است....

حال که او را شایسته و اهل دانستم، به او اجازه دادم که از من و آنچه را که مشایخ و استادانم اجازه داده اند، روایت کند. (1)

ص:23

ص:24

ص:25

ص:26

فقه ذکری به میان می آمد، او از عالمان اصول بود و چنانچه مسئله ای فقهی مطرح می شد، از فقیهان آگاه و دانا به آن مسئله بود و حضور ذهنی فعّال و آماده داشت. (1)

علاّمه آقا بزرگ تهرانی (1389ق)، ملاّمهدی را از اَعلام سدۀ سیزده قمری شمرده و از شاگردان و روایت کنندگان از ملاّ احمد نراقی برادر بزرگش دانسته و همنام پدر و ملقّب به آقا کوچک یاد کرده است. (2)

علاّمه سید محسن امین (1371ق) به نقل از کتاب الروضة البهیة فی طریق الشفیعیة از سید شفیع جاپلقی که از معاصران آقا بزرگ بوده، می نوسید:

... ملاّ مهدی... عالم عامل و فاضل آگاه، فقیه محقّق، مقدّس پارسا ریاست دینی دارالمؤمنین کاشان را پس از برادرش عالم ربّانی جناب حاج میرزا ابوالقاسم نراقی برعهده گرفت و تصنیفاتی داشت. (3)

ص:27

میرزا محمد نراقی (1356ش)، استاد ریاضیات و بانی دو هنرستان صنعتی و نسّاجی در کاشان؛

مهدی نراقی (1352ش)، مترجم و مدرّس زبان های خارجی؛

میرزا احمد مدیر نراقی (1341ش)، مدیر روزنامه شهاب ثاقب و ریاست فرهنگ بیرجند؛

شهید آقا علی نراقی (1331ق)، روحانی مجاهد و پارسای شهر کاشان. (1)

2. میرزا محمد حسن نراقی: وی از فرزندان آقا بزرگ شمرده شده و دارای فرزندی به نام عبدالرحیم نراقی (1338ق) ملقّب به سیف الشریعه بوده است.

3. میرزا محمد نراقی (1326ق): از شرح حال وی چیزی در دسترس نبود، اما در کتاب تاریخ کاشان از فرزندانش رضا ظهیر نراقی (1351ق) و محمد حسین فقیه نراقی (1372ق) یاد شده است. (2)

4. میرزا احمدنراقی: وی که به احمد نراقی ثانی مشهور است، از فاضلان و اعلام عصر خود بود و نزد بزرگان کاشان درس خواند. او به مراتبی دست یافت و کتاب تنقیح الاصول پدر نزد وی بود. (3)

5. میرزا زین العابدین: از وی چیزی در دسترس نیست.

6. میرزا ابوالقاسم (5 / 1342ق): از وی فرزندی به نام شیخ باقر عطّار که در نجف مقیم بود، یاد شده است. (4)

7. آقا جعفر نراقی: شرح حال وی یافت نشد. (5)

ص:28

فرزند سید محمد جعفر، میرزا جمال الدّین (1317ق) فرزند جلال الدّین (1288ق)، حاج محمد حسین فرزند آقا محمد صادق، حاج میرزا صدر الدین فرزند محمد علی و چند بانو آرمیده اند. (1)

ص:29

شیخ مهدی قاضی خرم آبادی «مدیر دانشور» / سید محمد حسین حسینی ضیغمیان

اشاره

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «عند ذکر الصالحین یَنزِلُ الرحمةُ». (1)

شاید از خود بپرسیم چرا یاد انسان های والا را بعد از آنها گرامی می داریم و برای شناخت آن شخصیت ها وقت صرف می کنیم؟ جواب را از دو امانت الهی قرآن و عترت به دست می آوریم. این روش قرآن است که یاد گذشتگان را زنده نگه می-دارد، همان طور که در چند جای قرآن خداوند متعال خطاب به پیامبرش می-فرماید: وَاذْکرْ فِی الْکتَابِ إِبْرَاهِیمَ إِنَّهُ کانَ صِدِّیقًا نَّبِیا. (2)

رسول خاتم نیز که هیچ گاه از روی هوا و هوس سخن نمی گوید و کلامش به وحی متصل است (3)، در این باره می فرماید: هنگام یاد و ذکر صالحین، رحمت الهی نازل می شود. همچنان که جسم انسان از غذاهای تلخ و بد مزه، ناراحت می شود و از غذاهای خوش طعم لذّت می برد، روح آدمی نیز به هنگام شنیدن صفات صالحان، به شعف می آید و وجودش آماده پیمودن راهی می شود که آنان پیموده اند و همانند آنان در آسمان تعالی و کمال به پرواز درمی آید. در نوشتار پیش رو از یکی

ص:30

از صالحان الهی به نام حضرت آیت الله حاج شیخ مهدی قاضی خرم آبادی (ره) یاد می کنیم که بدون اغراق هیچ گاه این قلم ناقص نمی تواند بیانگر ابعاد شخصیتی چنین وجود کمال یافته ای باشد، ولی با این همه

آب دریا را اگر نتوان کشید **** هم به قدر تشنگی باید چشید

ص:31

ص:32

اساتید دروس خارج او عبارت بودند از: آیات عظام بروجردی، امام خمینی و روح الله کمالوند خرم آبادی.

ص:33

داد؛ از جمله از شخصیت هایی همانند حضرات آیات: مکارم شیرازی، جعفر سبحانی، شهید مرتضی مطهری، شهید مفتح، شهید هاشمی نژاد، و محمد تقی فلسفی بارها دعوت کرد تا با ایراد سخنرانی، به وعظ و روشنگری دینی و سیاسی بپردازند. اوج این فعالیت ها دعوت ایشان از آیت الله شهید مدنی بود که مدتی در خرم آباد اقامت گزید و برکات زیادی در هدایت و ارشاد جوانان منطقه داشت. شیخ مهدی قاضی در مصاحبه ای درباره این دعوت چنین بیان می دارد:

ما در آن زمان علاقه داشتیم جهت سرپرستی و هدایت جوانان یک شخصیت عالم و وارسته به لرستان بیاید. بعد از مدتی پی بردیم آیت الله مدنی در همدان تحولات بزرگی را ایجاد کرده و اقدامات مهمی نیز انجام داده است. بنابراین از وی دعوت کردیم به لرستان بیاید. ایشان نیز موافقت کردند و ما بعد از موافقت ایشان نامه ای خدمت امام خمینی (ره) نوشتیم و امام نیز با این موضوع موافقت کردند و بدین ترتیب آیت الله مدنی به لرستان آمدند و در آنجا فعالیت های زیادی، از جمله حمایت از افراد بی بضاعت انجام دادند.

فقید سعید دربارۀ علت دعوت از علما چنین فرموده:

ما برای اینکه انقلاب در بین جوانان رواج پیدا کند و جوانان بیشتر به انقلاب رو بیاورند و نسبت به آن شناخت بهتری پیدا کنند، درست ترین شیوه را در این دیدیم که از افراد متعهد و صالح دعوت کنیم.

ص:34

ص:35

یکی از صفاتی که در ایشان خیلی بارز بود، پر کاری شان بود که از کار خسته نمی شدند. خودشان یک بار به من گفتند: در مغز من رگی هست که نمی گذارد من خاموش باشم و بنشینم و دائماً این رگ مرا تحریک می کند. ایشان خیلی مخلص بودند و اهل تظاهر و ریاکاری نبودند.

ص:36

بسیار مهم است؛ چرا که یک روز زندان انفرادی برابر است با ده روز زندان عمومی، اما ایشان برای حفظ دین خود اصرار کردند که این اتفاق بیفتد.

ص:37

به طور کلی مرحوم آیت الله قاضی (ره) دارای صفات ویژه ای بودند. ایشان علاوه بر سخت گیری عجیب در مخارج بیت المال، در مسائلی که مربوط به آینده می شد، وسعت نظر فوق العاده ای داشتند. علاوه بر اینکه تفکر اسلامی اصیل را داشتند، شخصی به روز بودند و نیازهای آینده و امروز را بررسی و متناسب با آن برنامه ریزی می کردند.

صفت بارز دیگر ایشان ولایی بودن ایشان بود که به عنوان مثال برای مسجد دانشگاه چند نام انتخاب شد، ولی ایشان الغدیر را پذیرفتند و اصرار داشتند. همین طور در نام گذاری مسجد و مؤسسه فرهنگی که در خرم آباد که زمین آن را ایشان وقف نمودند، به نام الغدیر نام گذاری کرده اند.

حاج احمد فرزند مرحوم آیت الله قاضی (ره) در ادامه می افزاید:

مرحوم والد بسیار کم حرف بودند و همیشه در یک سکوت معناداری به سر می بردند. خیلی کم پیش می آمد که سخنی در مورد خودشان بگویند. یک بار از ایشان خواستم که ضبط صوتی بیاورم و خاطرات را بیان کنند. ایشان در جواب فرمودند: «من هم آدمی بودم مثل همه مردم. چه دارم بگویم!» این در حالی بود که چندین سال آشنایی با امام و احکام مختلف و مسئولیت های مختلف را داشتند.

مسئله بعدی، مسئله دیالیز ایشان بود. حدوداً چهار سال دیالیز شدند. در این مدت که در خدمتشان بودم، یک روز گفتم: آقا! اجازه بدهید یک دستگاه خریداری شود و در منزل شما را دیالیز کنیم. قبول نکردند، حتی از دفتر مقام معظم رهبری هم گفتند و همچنین آقای وافی نیز اصرار کردند، ولی آقا قبول نکردند. می گفتند من هم مثل همه این مردم دیالیز می شوم.

یک بار در بیمارستان، در نوبت انتظار دیالیز بودیم. دیدم افراد فقیری هم منتظر رسیدن نوبت هستند. به پدرم گفتم که شأن شما این نیست با این افراد در یک صف بایستید. در جوابم خیلی صریح و قاطع گفت: احمد! تو فکر نمی کنی که شاید همین افراد در پیش خداوند از من بهتر و عزیزتر باشند. دیگر چیزی نتوانستم بر زبان بیاورم. آری، امام علی علیه السلام چه زیبا در صفات متقین می فرماید: «اوسع شیء صدراً و أذل شیء نفساً». به راستی، ایشان از مصادیق این دو صفت بود.

ص:38

ص:39

2. ایشان با توجه به سابقه فعالیت در شورای عالی قضایی و همکاری با شهید بهشتی، و احساس ضرورت هایی که در دستگاه قضایی می کرد، دانشگاه قم را که آن زمان مدرسه عالی تربیتی قضایی طلاب قم نامیده می شد، تأسیس نمود و با جدیّت و تلاش شبانه روزی به دنبال تربیت طلاب و دانشجویان متعهد و خدوم برای نظام مقدّس جمهوری بود. این دانشگاه با آنکه در ابتدا تنها به علوم تربیتی و الهیات و علوم قضایی اختصاص داشت، با تلاش و جدیّت و پیگیری های فراوان و دوراندیشی آن بزرگوار، تبدیل به دانشگاه جامع قم گردید. وسعت نظر آن مرحوم به قدری بود که روزی سوگند یاد نمود که اگر امکانات می داشت، حتی خط تولید خودرو را نیز برای شهر قم برنامه ریزی و تأسیس می کرد! آری، این گونه همت والایی برای یک روحانی که در حوزه ساکن است، آن هم در جوّ و فضای قم بسیار شگفت است. این در حالی است که برخی مسئولان آنچه را شروع به ساختمان می کنند، پیش از پایان و رسیدن زمان افتتاح، تاریخ مصرف آن می گذرد و نیاز به تعریض و عقب نشینی آن احساس می شود. مرحوم آیت الله قاضی از چنان ذوق و قریحه ای برخوردار بود که نظرات فنی و مهندسی و ساختمانی وی بر دیدگاه های بسیاری از معماران و مهندسان ترجیح داشت و این نبود جز به تأیید الهی و نیت پاک آن بزرگ مرد.

3. مرحوم آیت الله قاضی به مصداق «استعینوا علی انجاح الأمور بکتمانها» وقتی کاری را شروع می کرد، تنها خودش می دانست که چه هدفی را دنبال می کند و قبل از دستیابی به نتیجه، هرگز هدف نهایی خود را اظهار نمی کرد و از این جهت، هرگز مورد فریب واقع نمی شد.

4. در روایتی آمده است که «تغافل» از شریف ترین اخلاق کریمان است. مرحوم آیت الله قاضی در عین هوشیاری و دقت، درجای خود از اصل تغافل و سرپوش نهادن و رازداری استفاده می کرد. به جهت مسئولیت های فراوانی که داشت، گزارش های فراوان و چه بسا غیر واقعی به دست او می رسید. متأسفانه انسان های حسود، کوته نظر، سعایت کننده و کم ظرفیت فراوان اند و چه بسا با گزارش های دروغ و تهمت های ناروا قصد ساقط کردن دیگران را داشته باشند. در اینجاست که باید فرد مسئول، با زیرکی و درایت بفهمد که در چه جایی چگونه برخورد کند. جای تغافل و ستارالعیوب بودن کجاست و جای تحقّیق و ارزیابی و نظارت کجاست. تفکیک مرز حریم خصوصی با وظایف عمومی و موارد نهی از منکر، بسیار سخت است. مرحوم آقای قاضی کاملاّ به این جداییِ تغافل و یقظه و زمینه ها و موارد هر کدام آگاه بود ولذا هم مظهر ستارالعیوبیِ حقّ متعال بود و هم کیاست، دقت،

ص:40

ظرافت، تیز بینی و نکته سنجی های موشکافانه خود را در برخوردهای اجتماعی در دست داشت و این گونه بود که به خوبی توانست دانشگاه قم را در شرایط بحرانی و با وجود جریان های متضاد فکری و سیاسی به خوبی هدایت و آن را سالم نگه بدارد.

سعه صدر یکی از ضروریات یک مدیر متعهد اسلامی است. مرحوم آیت الله قاضی شاید در میان نوع عالمانی که در این طبقه سراغ داریم، سرآمد همه بود. آن مرحوم هرگز اجازه نمی داد که نزدیکان و مسئولان دانشگاه با حالت خشن و تند و با عصبانیت با دانشجویان و کارکنان برخورد کنند. او با اخلاق و روش خود، درس همکاری و مدارا با مردم را آموزش می داد. کسانی که با او مأنوس و محشور بودند، به خوبی می دانند که وی چنان به دیدگاه مخالفان و منتقدان خود احترام می گذاشت که گاهی کسانی را به کار می گمارد و به خدمت می گرفت که هرکس می دید، تعجب می کرد که چگونه یک روحانی با این گونه افراد در یک مجموعه می تواند کار کند و چگونه این روحیات و اخلاقیات متفاوت را کنار یکدیگر به خدمت گرفته است. این هنر مدیریت مرحوم قاضی بود که با سعه صدر و آغوش باز، از دیدگاه های دیگران استقبال می کرد، اما در نهایت همیشه تصمیم را خود او می گرفت و آنچه را حقّ تشخیص می داد، بدان عمل می کرد.

5. یکی دیگر از صفات بسیار مهم و پسندیده او این بود که با اینکه ایشان شبانه روز در دانشگاه کار می کرد، اما هرگز از امکانات دولتی استفاده نمی کرد. حتی یک چایی از دانشگاه تناول نمی نمود، بلکه هیچ گاه با ماشین بیت المال به محل کار یا به منزل نرفت. از این جهت بایدگفت مقدار احتیاط مرحوم قاضی در اموال بیت المال، قطعاً بی نظیر بود. او عاشق خدمت بود، اما هرگز از این راه حقّوقی یا حقّ الزحمه ای دریافت نکرد و به همین جهت، در مصرف کردن بیت المال نیز محتاط بود؛ یعنی به زودی و به راحتی و بدون مطالعه دقیق، هرگز اموال دولت را حتی در همان مسیر قانونی و در پروژه های دانشگاه نیز خرج نمی کرد.

6. از دیگر ویژگی های مرحوم آیت الله قاضی تدیّن بسیار زیاد او به معنای واقعی کلمه بود. تهذیب نفس، برنامه خلوت و انس با خدای متعال، تواضع و فروتنی، کمک به فقرا و محرومان، و خدمت به خلق از امور لاینفکّ زندگی او بود. پرهیز او از مباحث سیاسی خصوصاً آنچه شائبۀ غیبت، تهمت، اشاعه فحشا، قول به غیر علم، هتک اسرار مردم و... داشت، از دیگر مختصات این عالم ربّانی بود. و السلام علیه یوم ولد و یوم توفی و یوم یبعث حیاً.

ص:41

از مجموع مطالب کسانی که درباره شخصیت آیت الله قاضی (ره) سخن گفته-اند، می توان ویژگی های وی را این گونه خلاصه کرد:

1. پشتکار و عدم یأس در امور مختلف کاری و زندگی؛

2. آینده نگری و برنامه ریزی برای آینده؛

3. رازداری و حفظ حرمت اشخاص؛

4. خدمت به مادر و همسر؛

5. تلاش برای ترویج تعلیم و تربیت؛

6. پرهیز از سیاست زدگی؛ چنان که هیچ گاه اجازه ندادند دانشگاه و دانشجویان، باشگاه احزاب سیاسی باشند؛

7. پاسخ گو بودن؛

8. اعتقاد کامل به اسلامی شدن دانشگاه ها که نمونۀ آن جداسازی دخترها از پسرهای دانشجو بود؛

9. اعتقاد به وحدت حوزه و دانشگاه به صورت عملی و علمی آن؛ به طوری که با تدابیری که در دانشگاه اندیشیده بود، حتی بعد از ایشان هم باقی باشد؛

10. صیانت از بیت المال و عدم استفادۀ شخصی از آن با تمام وجود؛

11. حسن مدیریت و کوشش مستمر؛

12. رفع مشکلات مراجعان؛

13. عالم عامل بودن؛

14. اعتقاد داشتن به اینکه شخص دیندار، در خدمت رسانی و انجام وظیفه خسته نمی شود؛

15. زهد و تقوا؛

16. تواضع و فروتنی با وجود داشتن مکنت مالی و جایگاه شخصیتی ظاهری؛

17. خدمتگزاری با تمام توان در عین گمنامی؛ به طوری که بعضی مسئولین تصمیم داشتند در زمان حیات ایشان، نکوداشتی را برایش برگزار کنند، اما ایشان اجازه نداد.

ص:42

ص:43

شد. غم فراقش نه تنها خانواده بلکه دل همۀ دوستداران انقلاب اسلامی را داغدار کرد و این اندوه را به خوبی از پیام های تسلیت می شود مشاهده کرد، به خصوص از پیام تسلیت نائب عام امام زمان(عج) ولی امر مسلمین جهان امام خامنه ای(مد ظله العالی) که متن آن در ادامه خواهد آمد.

پیکر او بر دوش دوست داران و شاگردان تشییع گردید و سپس آن را بر گرد مزار حضرت معصومه علیها السلام طواف دادند. پس از آن با حضور پر شور مردم قم و آیات عظام و فضلا و دانشجویان، آیت الله سبحانی بر پیکرش نماز اقامه کرد و سپس در جوار مضجع شریف حضرت معصومه علیها السلام در دل خاک آرام گرفت.

ص:44

ص:45

تدریس و تحقّیق و مدیریت علمی و خدمات فراوان عام المنفعه گذشت، از علمای خیراندیش و روشن بینی بود که جامعه ما به امثال او سخت محتاج است. این جانب سال ها شاهد انضباط، سخت کوشی و احتیاط او بودم. در تمامی مدت خدمت و خصوصاً تلاش برای عفو و آزادی محکومان، دیناری از اموال دولتی و عمومی استفاده نکرد، بلکه می کوشید استفاده های قهری از بیت المال را نیز جبران کند. زندگی زاهدانه در عین برخورداری مادی خانوادگی، پرهیز از خودنمایی وهیاهو، حریت و استقلال فکری و تلاش برای توسعه و پیشرفت علمی جامعه از حسنات آن مرحوم بود. تأسیس دانشگاه قم به همت والای او صورت گرفت و سال-ها خدمات او در مدیریت حوزه فراموش ناشدنی است.

این جانب این مصیبت را به بازماندگان و بیت شریف آن مرحوم و علمای اعلام و حوزه های علمیه و دانشگاهیان و همه ملت شریف ایران خصوصاً مردم غیور لرستان تسلیت عرض نموده، برای ایشان علو درجات و برای بازماندگان صبر و اجر مسئلت دارد.

سید عبدالکریم موسوی اردبیلی

ص:46

ص:47

تلاش در تأسیس و راه اندازی و مدیریت دانشگاه جامع قم که نقشی مؤثر و انکارناپذیر در ایجاد تحول علمی در این استان داشته است، هرگز از لوح ضمیر مشتاقان دانش و پژوهش محو نخواهد شد.

این جانب ارتحال ملکوتی حضرت آیت الله مهدی قاضی خرم آبادی، ریاست محترم دانشگاه قم را به جامعه حوزوی و دانشگاهی به ویژه استادان، دانشجویان و کارکنان دانشگاه قم و بیت شریف ایشان به ویژه آقای احمد قاضی فرزند مکرم آن عالم عالیقدر، تسلیت و تعزیت عرض می نمایم و از بارگاه حضرت سبحان، علوّ مقامات و سموّ درجات مرحوم آیت الله قاضی را خواهانم و امید آن دارم که بستگان و بازماندگان مکرمشان در ظل عنایات حقّ تعالی و در سایه توجهات حضرت ولی عصر (عج) پیوسته از سلامت مدید و عزت سدید، بهره ور گردند.

کامران دانشجو

ص:48

ص:49

حاج شیخ رفعت الله حامدی «امام جمعه خدوم» / عبدالرحیم اباذری

اشاره

تولد و پدر

میرزا رفعت الله حامدی سال 1320 ش در شهرستان میانه چشم به جهان گشود. پدرش ملاّ محسن گرمرودی، از روحانیون سرشناس و مورد احترام این شهرستان بود. ملاّ محسن مقدمات علوم اسلامی را نزد پدرش ملاّ مراد علی آموخت، سپس برای تکمیل دروس حوزوی به شهر اردبیل هجرت کرد و در حوزۀ این شهر از محضر میرزا علی اکبر مجتهد اردبیلی بهرۀ فراوان برد.

منطقه «میدان داغی» از توابع شهر میانه که محل تولد این عالم جوان بود، به شهر اردبیل نزدیک تر بود. از این رو، معمولاً طلاب و فضلای منطقه برای تکمیل دروس حوزوی خویش به جای حوزۀ تبریز یا زنجان، به حوزۀ اردبیل می رفتند. ملاّ محسن گرمرودی نیز پس از تکمیل درس های حوزوی در این شهر، برای تبلیغ دین و ارشاد مردم در منطقه میدان داغی به روستای «دوه داشی» رفت و در این روستا ساکن شد و به فعالیت دینی و فرهنگی همت گمارد. او چندین سال به تلاش خود ادامه داد، تا اینکه در اواخر عمر به جهت سالخوردگی و عدم توانایی جسمی به شهر قم رفت و

ص:50

نزد فرزند روحانی اش در این شهر ساکن شد. ملاّ محسن در سال 1355 ش چشم از جهان فرو بست و در قبرستان بهشت معصومه این شهر به خاک سپرده شد. (1)

ص:51

ص:52

مؤسس حوزۀ علمیۀ میانه پس از سال ها تلاش و کوشش و خدمت به طلاب و فضلا و مردم، در 88 سالگی به سال 1368 ش چشم از جهان فرو بست و در قبرستان طالب آباد جنب گلستان شهدای میانه به خاک سپرده شد.

2. حاج میرزا لطفعلی زنوزی: او متولد سال 1268 ش و برادرزاده آیت الله العظمی میرزا رضی زنوزی می باشد. از شاگردان بارز آیات عظام میرزا نائینی، میزا علی ایروانی، شیخ محمد حسین اصفهانی کمپانی، واز همدرسان آیات عظام میلانی، خویی و مرعشی نجفی به شمار می آید. پس از کسب درجه اجتهاد به تبریز آمد. چون این ایام مصادف با کشف حجاب رضا خان بود، نتوانست در این شهر بماند و در سال 1316 به روستای خواجه ده، از توابع شهرستان میانه، هجرت نمود. سپس به دعوت علمای شهر میانه، به این شهر آمد و تا آخر عمر شریف به تعلیم وتربیت طلاب علوم دینی همت گمارد و در مسجد حاج علی اکبر اقامه نماز جماعت کرد. سرانجام در سال 1354ش چشم از جهان فروبست. پیکر او به شهر قم انتقال یافت و در قبرستان وادی السلام به خاک سپرده شد. (1)

3. حاج سید سجاد حججی: او در سال 1307ش در شهر میانه به دنیا آمد. خواندن و نوشتن را در مکتب خانه آموخت. مقدمات علوم اسلامی را نزد پدرش آیت الله سید حسین حججی شاگردی کرد. سپس به حوزۀ علمیه قم آمد و دروس سطح را از محضر آیات مشکینی، مجاهدی، ملکوتی و شیخ نصر الله بناروانی بهره برد و خارج فقه و اصول را از محضر آیات عظام حجت، بروجردی، عباسعلی شاهردوی و امام خمینی استفاده کرد و تقریرات درس آیت الله حجت را به عربی به رشتۀ تحریر درآورد. (2)

ص:53

می شدند و در کاروان سراهای مختلف جای می گرفتند و اجناس روستایی خود را می فروختند و اجناس مورد نیاز خود را هم از شهر می خریدند و بار شتران می -کردند و بعد از ظهر همان روز به روستاهای خود بازمی گشتند.

در آن زمان، ناگهان شایع کردند که این اشخاص در بعضی از اصول و فروع دین مشکل دارند؛ مثلاً می گفتند: اینها در ماه مبارک رمضان فقط سه روز روزه می-گیرند. بنابراین چون منکر احکام ضروری اسلام هستند، پس نجس می باشند و باید از آنها اجتناب کرد؛ در حالی که این فقط یک شایعه بود. در این میان، علمای شهر به عنوان مخالف و موافق به دو دسته تقسیم شدند. حتی بعضی از بازاریان که در میان مردم به تقدس معروف بودند، وارد معرکه شدند و حکم به ارتداد آنها دادند و روابط تجاری خود را با آنها قطع نمودند.

در این میان، میرزا رفعت الله حامدی که طلبه ای جوان و کم تجربه بود، چون خودش از همان منطقه بود و به غیر واقعی بودن این شایعه یقین داشت، به دفاع از مردم متدین آن روستا پرداخت و این باعث شد تا خود او نیز متهم به هم مسلکی با آنها شود. او می گفت: «من اینها را از نزدیک می شناسم. آنان مسلمان و شیعه دوازده امامی هستند. اگر هم به فرض بعضی هایشان در ماه رمضان سه روز، روزه می-گیرند، به علت جهل به مسأله است، نه اینکه اعتقادشان این باشد».

سخنان میرزا رفعت الله فایده و خریداری نداشت و او را به هم مسلکی با آن روستاییان متهم کردند و حکم اخراجش را از حوزۀ علمیه میانه نیز صادر نمودند. به علاوه، بر اثر فشار بعضی از همان بازاریان شهریه اش هم قطع شد. فضای شهر به قدری آلوده و مسموم شده بود که بعضی از روحانیون بزرگ هم نتوانستند مانع از این اقدام بشوند. در این میان، تنها روحانی که با تمام توان و جرئت، به دفاع از این طلبۀ جوان برخاست، حجت الاسلام و المسلمین حاج سید سجاد حججی بود. او در این شرایط دشوار، حامدی را در منزل خویش جای داد و مدت زیادی او را مورد حمایت مادی و معنوی خود قرار داد، به درس هایش رسیدگی کرد و نگذاشت سرنوشت وی به گونه ای دیگر رقم بخورد. خود مرحوم حاج آقای حامدی چند بار این موضوع را به مناسبت هایی نقل می کرد و می گفت: «در این مدت آقای حججی بیش از فرزندان خود از من مواظبت و سرپرستی می کرد.» (1)

ص:54

مدت زیادی این موضوع، بزرگ ترین معضل شهر میانه شده بود و هر روز هم پیچیده تر می شد، تا اینکه آقای حججی به منطقه میدان داغی رفت و مردم و ریش سفیدان آن مناطق را در مسجدی جمع کرد. به پیشنهاد وی، آنها نامه ای خطاب به مراجع عظام در قم و مشهد نوشتند و اعتقادات خود را در آن توضیح دادند و از مراجع عظام تقلید خواستند اگر در اعتقاداتشان ایراد و اشکالی است، متذکر بشوند تا رفع اشکال کنند. آقای حججی طی مسافرتی به شهر قم و مشهد، این نامه را به محضر مراجع عظام رساند و از آنها جواب گرفت. همۀ آن بزرگان، در جواب خویش بر مسلمان و شیعۀ دوازده امامی بودن آنان تأکید کرده بودند. (1) وقتی متن سخنان مراجع در شهر میانه و حومه انتشار یافت، این معضل که مدتی گریبان گیر مردم این شهرستان شده بود، برای همیشه از سطح منطقه برچیده شد.

در این ایام میرزا رفعت الله حامدی که طلبه ای نوزده ساله بود، ارادت ویژه ای به آقای حججی پیدا کرد. او هر روز وقت نماز ظهر، عصر ، مغرب و عشا در مسجد «کربلایی تقی» موسی بن جعفر علیه السلام فعلی حاضر می شد و با صدای دلنشینی که داشت، اذان می گفت و چون نماز جماعت به امامت آقای حججی آغاز می گشت، مکبری آن را برعهده می گرفت.

ص:55

بماند. آقای حججی نخست قبول نمی کرد و این کار را نوعی ترس و عقب نشینی تلقی می کرد که در روحیه مردم اثر سوء می گذاشت، اما وقتی اصرار علما و شاگردش را دید، به ناچار پذیرفت و شب را به آن منزل رفت. همان شب مأموران ساواک به طرز ناجوانمردانه ای به منزل آقای حججی حمله ور شدند و چون او را نیافتند، فرزندان و همسر ایشان را مورد ضرب و شتم قرار دادند، چنانکه همسر حامله اش به خاطر ترس و وحشت، نوزادش را زودتر از موعد مقرر به دنیا آورد.

حاج آقای حامدی در این باره نقل می کرد:

فردا صبح حاجی آقای حججی مرا به خانه اش فرستاد تا خبری بیاورم. وقتی رفتم و از ماجرا باخبر شدم، فوری برگشتم و گزارش دادم و من اولین نفری بودم که تولد پسرش را به ایشان مژده دادم. او به یاد فرزند سقط شده حضرت زهرا علیها السلام گریست و بعد نام پسر نوزادش را محسن گذاشت. (1)

بدین ترتیب، طلبه جوان رفعت الله حامدی دوران پر فراز و نشیب طلبگی را پشت سر می گذاشت و هر روز که می گذشت، ارتباط و علاقه اش با استاد بیشتر و صمیمی تر می شد.

ص:56

ص:57

پیدا کرد. این روحانی سخت کوش و متعهد هر سال در ایام تعطیل و تبلیغ به این مناطق می رفت و علاوه بر سخنرانی و منبر، با تشکیل کلاس های دینی برای جوانان و نوجوانان در امر تعلیم و تربیت آنان می کوشید.

او در ضمن صحبت های خود هر از چند گاهی به مسائل انقلاب اسلامی و افشاگری جنایت های رژیم ستمشاهی می پرداخت و مردم و جوانان را روشنگری می نمود؛ به طوری که به این دلیل، چند بار دستگیر شد و مورد بازجویی ایادی ساواک قرار گرفت. پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی هرگز خود را کنار نکشید و در عرصه های مختلف به ایفای نقش پرداخت و خدمت به مردم و انقلاب و نظام را سرلوحه فعالیت هایش قرار داد. در اینجا فهرست مسئولیت های مهم اجرایی، قضایی، فرهنگی و دینی او را در مناطق و شهرهای گوناگون مرور می کنیم:

سرپرستی کمیته انقلاب اسلامی شهر علمدار گرگر در آذربایجان غربی به حکم دفتر حضرت امام خمینی در قم، تاریخ حکم 14 / 1 / 1358 برابر پنجم جمادی الاول 1399ﻫ .ق؛

از سوی جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیه قم با دو حکم، قاضی شرع در دادگاه های انقلاب اسلامی علمدار و جلفا به مدت سه سال، تاریخ حکم 22 / 6 / 1358و مسؤل رسیدگی به وضع رباخواران در مناطق جلفا و علمدار و حومه، تاریخ حکم، 10 / 10 / 1358؛

امامت جمعه در شهر جلفا در سال 1358 به مدت یک سال؛

امامت جمعه موقت در مرودشت شیراز به مدت پنج سال (از 1367 تا 1367)؛

مسؤلیت سازمان تبلیغات اسلامی شهرستان جهرم در استان فارس، دو سال (1371 و 1372ﻫ.ش)؛

حضور در جبهه های غرب و جنوب در موارد متعدد؛

تلاش در جهت کمک رسانی و تجهیز کاروان های مردمی به جبهه های نبرد؛

امامت جمعه در شهرستان میانه، دوازده سال (1373 - 1385)؛

عضو مؤسس و مدیر گروه معارف اسلامی در دانشگاه آزاد شهرستان میانه.

ص:58

ص:59

ص:60

هنگام حاج آقای حامدی بنا به تشخیص خود، از کاندیداتوری استادش حمایت نکرد و فرد دیگری را بر او ترجیح داد و از این تاریخ بود که روابط این دو استاد و شاگرد به سردی گرایید و هر روز بر فاصله و تنش آن افزوده شد.

در این میان بعضی از افراد چاپلوس که معمولاً نان را به نرخ روز می خورند، در تکاپو بودند تا ایشان را علیه استادش بشورانند، به خصوص در این دوازده سالی که ایشان امام جمعۀ میانه بود و مقام و موقعیت داشت، گاهی سخن چینان به نقل از آقای حججی بر ضد ایشان سخن چینی می کردند و درصدد بودند تا امام جمعه محترم تحریک شود و در مجامع و محافل عمومی بر علیه استادش سخنی بگوید و احیاناً پرخاشی بکند، ولی این روحانی متعهد هرگز به این شیطنت ها تسلیم نشد. بارها از نزدیک مشاهده می شد که ایشان در برابر آن تفرقه افکنان می گفت: «حاج آقای حججی استاد من بود و حقّ استادی بر گردن من دارد و من هیچ وقت به خود اجازه نمی دهم در مورد ایشان کوچک ترین اسائۀ ادبی بکنم.»

ص:61

ص:62

در پی این حادثه غم انگیز شورای سیاستگزاری ائمه جمعه، آیت الله مکارم شیرازی، آیت الله شبستری امام جمعه تبریز و نماینده ولی فقیه درآذربایجان شرقی، و حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ غلامرضا حسنی امام جمعه ارومیه و نماینده ولی فقیه در آذربایجان غربی، با صدور اطلاعیه هایی، این عروج شهادت گونه را به مردم میانه و خانواده محترم امام جمعه تبریک و تسلیت گفتند. علاوه بر این از طرف نماینده ولی فقیه در آذربایجان شرقی و استاندار این استان، یک روز در استان و سه روز در شهرستان میانه عزای عمومی اعلام شد.

فردای آن روز، پیکر آغشته به خون امام جمعه میانه، ساعت 30: 10 صبح با حضور انبوه و حماسی قشرهای مختلف مردم، از مقابل بیمارستان امام خمینی(ره) به سمت مسجد جامع به طرز باشکوه و کم سابقه ای تشییع شد و آیت الله شبستری بر پیکر او نماز اقامه کرد. بعد از ظهر همین روز، پیکر او طبق وصیت به شهر قم انتقال یافت. در آنجا نیز با حضور بعضی مراجع تقلید، اندیشمندان، فضلا و طلاب و تعداد زیادی از مردم میانه و قم از مسجد امام حسن عسکری علیه السلام به طرف حرم حضرت معصومه علیها السلام تشییع شد و بار دیگر آیت الله مکارم شیرازی، بر آن نماز خواند و سپس پیکر شهیدش در گلزار شهدای علی بن جعفر علیه السلام قم به خاک سپرده شد. روحش شاد و راهش پر رهرو باد.

ص:63

محمد جواد انصاری همدانی «باغبان عرفان» / غلامرضا گلی زواره

اشاره

پدر و مادر

حاج ملاّ فتحعلی انصاری، روحانی فاضلی بود که اصالتی شیرازی داشت. برای تبلیغ و نشر احکام اسلامی به همدان رفت و در این سرزمین رحل اقامت افکند. ایشان در همدان با بانوی صالح و پاکدامنی به نام رخساره خانم ازدواج کرد که محصول آن، دو فرزند به نام های بتول و محمد جواد بود. (1)

ولادت و ایام کودکی

رخساره خانم قبل از تولد نوباوه اش در رؤیایی راستین نویدی نورانی را دربارۀ فرزندش مشاهده کرد:

ص:64

«فرشته ای مرا به سوی آسمان برد و از طبقات آن عبور داد، آن گاه سیمای سراسر نور و قداستی را دیدم که به من گفتند: او حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله است. ایشان بشارت فرزندم را به من دادند و فرمودند مراقب و مواظب این طفل باش که مورد نظر ماست و آینده ای درخشان خواهد داشت». (1)

سرانجام در سال 1320 ق .1280 ش محمد جواد دیده به جهان گشود و خانواده اش را در موجی از سرور و شادمانی فرو برد. محمد جواد در دامن مادری وارسته و خوش نیت و پدری عالم و پارسا پرورش یافت، اما به زودی مادر وی در بستر بیماری قرار گرفت و هنگامی که محمد جواد چهار ساله بود، به سرای باقی کوچ نمود. (2)

ص:65

ص:66

ص:67

ص:68

با وجود این، عده ای تنگ نظر تُنُک مایه که تحمل موفّقیت های علمی، معنوی و اخلاقی او را نداشتند، حرکات رشک آلود خود را آغاز کردند و از مرحوم انصاری نزد آیت الله حائری به مذمت پرداختند، حالاتش را به تمسخر گرفتند و به او نسبت درویشی دادند و گفتند: وی از روش صوفیان و اهل بدعت پیروی می کند، اما آیت-الله حائری که به خوبی این شاگرد با استعداد و پارسای خود را می شناخت و بارها پای بندی آیت الله انصاری را به شرع مقدّس در سلوک عرفانی دیده بود، به چنین گفته های مغرضانه و غیر واقعی وقعی ننهاد، اما به مرحوم انصاری توصیه کرد برای دور بودن از این آتش افروزی ها، حالات روحانی و برنامۀ خودسازی و تزکیه خود را کتمان کند و اغیار را به حریم مذکور راه ندهد. (1)

آیت الله حائری برگ اجتهاد انصاری را که به تأیید علمای همدان رسیده بود، تأیید و امضا کرد و آن مرحوم ضمن شاگردی نزد آن مجدِّد گران قدر حوزه، شروع به نوشتن شرحی بر عروةالوثقی کرد. این پژوهشِ گران سنگ برای آیت الله حائری افتخار آفرین بود. در همین ایام بود که برگ اجتهاد آیت الله انصاری را خدمت مرجع وقت شیعیان آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی فرستاد و آن مرجع بلند پایه هم این مقام علمی و فقهی مرحوم انصاری را تأیید کرد». (2)

ص:69

نگاهی نافذ به آیت الله انصاری و با زبان حال به وی می فهماند تو هنوز طعمِ شوقِ مقدّس را نچشیده ای و با زبان حال به وی گفت که به زودی خودت از عنایت الهی برخوردار می شوی و از زبانت حکمت جاری می گردد و آتشی به سوختگان عالم خواهی زد. این جملاّت چون تیری در جانش نشست و او را متحوّل ساخت، گویی گمشده ای دارد که قیل و قال مدرسه نمی توانست او را در یافتن این گوهر گرانبها یاری کند و چون از یافتن کسی که درد درونش را درمان کند، ناامید گشت، به پیشگاه حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله متوسّل گردید و جواب هم گرفت. خودش خاطر نشان ساخته بود:

«...مطمئن بودم دوام نمی آورم. ناگهان احساس کردم نوری قلبم را روشن کرد. آن گاه آرام شدم و آن حرارت درون فروکش کرد». (1)

آیت الله سید محمد حسین حسینی تهرانی یادآور شده است:

«آیت الله انصاری در ایام تحول درونی، به خدمت بزرگانی از اهل عرفان رسید و نیز در قم با برخی شاگردان مرحوم ملکی تبریزی از جمله حاج آقا سید حسین فاطمی و آیت الله آقا سید محمود مدرس یزدی ملاّقات ها و مذاکراتی برگزار کرده است». (2)

ص:70

محفل نخست آیاتی از کلام الله مجید تلاوت می گردید و ایشان به مواعظی کوتاه اما پر محتوا و متحول کننده اکتفا می کرد، آن گاه مجلس غالباً با سکوتی توأم با تفکر و تأمل در آفاق انفسی و آفاقی سپری می گشت. به گفتۀ آیت الله سید احمد مهری زنجانی و آیت الله حاج سید صدر الدین حائری شیرازی، این مجالس اگر چه با سکوت برگزار می گردید، اما معنویت ویژه ای داشت و آن قدر آموزنده و ارزنده بود که هر کسی در حد توان و میزان ظرفیت خود از آن بهره می گرفت.

یک جلسه هم برای عموم مردم در مسجد منعقد می کرد. در این محفل انس، برخی اقشار مردم به خصوص بازاریان و کسبه شرکت می کردند. در مجالس عمومی ابتدا قدری قرآن تلاوت می گردید و سپس فرازهایی از دعاهای مستند و معتبر از جمله گزیده هایی از دعای جوشن کبیر خوانده می شد، بعد آیت الله انصاری بیانات حکیمانه خویش را توأم با مثال ها، لطایف و نوعی جاذبه معنوی مطرح می کرد.

مأخذ مطالبش غالباً از کتاب مصباح الشریعه، ارشاد القلوب دیلمی، و خزینة الجواهر آیت الله شیخ علی اکبر نهاوندی بود. تأکید بر سیرۀ معصومین، اصحاب آنان و اولیای الهی و نیز توسل به خاندان عصمت، از برنامه های اصلی این جلسات بود. (1)

آیت الله انصاری در سفرهای زیارتی اش به عتبات عراق، مشهد مقدّس، قم و نیز تهران و شیراز، این شیوه ها را پی می گرفت و ضمن انجام برنامه های عادی خویش، اگر انسان مستعدی را می یافت، طریق رشد معنوی را برایش هموار می کرد. (2)

در سال های واپسین زندگی، با وجود کسالت و ناراحتی قلبی در شرایطی که وسایل نقلیه کمتر وجود داشت و تردّد در چنین مسیری بسیار دشوار بود، به پاکستان مسافرت کرد و به امداد کسانی که در آن سرزمین ظرفیت رشد و تعالی اخلاقی را داشتند، شتافت. (3)

ص:71

1. روش تربیتی او همان شیوه ای است که سید بن طاووس بر آن تأکید داشت و نیز از طریق حکیم متأله محمد جواد بیدآبادی، سید علی شوشتری و آخوند ملاّ حسینقلی همدانی تبعیت می کرد؛ یعنی التزام کامل به شرع مقدّس، و اعتقاد داشت که سالک فقط از این مسیر می تواند به کمال و درجات والا برسد.

2. وقتی افرادی خدمتش می آمدند و درخواست راهنمایی برای خودسازی و تهذیب درون از ایشان می کردند، می گفت: قبل از هر چیز تکلیف خود را با خلق خداوند پاک کنید، بعد از رد مظالم و حقّ الناس، حساب هایی را که با پروردگار خود داشته اید و ناقص بوده، اصلاح کنید. در سومین مرحله با توجه به شناختی که از اعمال و رفتار افراد به دست می آورد، آنان را به پالایش درون وادار می کرد.

3. با توجه به ظرفیت، تحمل و توان افراد این توصیه ها در برنامه های او دیده می شد:

توجه به نماز اول وقت با حضور باطن، اقدام به اقامه نوافل روزانه و شبانه، عادت دادن به روزه داری حداقل هر ماه سه روز، سحر خیزی و شب زنده داری، توسل به ائمه طاهرین، به خصوص حضرت ولی عصر (عج)، تلاوت قرآن و توجه به معانی و مفاهیم آن، صلوات روز جمعه بعد از نماز عصر و خواندن دعاهایی در تعقیب آن، با وضو بودن و دوام طهارت، التزام به غسل جمعه و سایر غسل های مستحبی، در صورت امکان و مهیا بودن مقدورات، مداومت بر صلوات، پرهیز از خوراکی هایی که در سنگدلی مؤثر است و روی آوردن به غذاها و میوه هایی که نورانیت درون رامی افزاید، تفکر در آیات آفاقی و انفسی و نیز اندیشیدن به مرگ و برزخ و معاد.

4. توحید و ولایت را از هم جدا نمی دانست و می گفت ظهور توحید در ولایت است. به باورش ائمه هدی در گرداب های دنیایی، کشتی نجات انسان ها هستند و در این میان سفینه حسینی با سرعت افزون تری آدم را از توفان می رهاند و می گفت: محال است کسی در حالات عرفانی و معنوی قدم بگذارد، ولی در برابر خاندان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله خاضع نباشد. اصرارش بر این بود که صرفاً علاقه به اهل بیت علیهم السلام مشکل را حل نمی کند و تولای ما باید عمیق و از روی بصیرت باشد و در ضمن، نفرت از دشمنان این بزرگواران و موضع گیری علیه مخالفان اهل بیت، می تواند ما را به سوی محبوب برساند و مجذوب جلوۀ حقّ گرداند. (1)

ص:72

ص:73

«عالم عابد زاهد ناسک عالم بالله و بأمرالله، حاج شیخ محمد جواد انصاری همدانی در ایام تحصیل (در محضر آیت الله حائری) نسیم نفحات قدسیه الهی بر دلش وزید. اگر گفته شود مرحوم انصاری یکی از اولیای برجسته قرن اخیر بود که قولاً و عملاّ و اعتقاداً و سراً در ممشای ائمه طاهرین قدم می زد و نمونه ای بود که سیره و اخلاق و معارف آن بزرگواران را به عصر خود معرفی نمود، سخنی به گزاف نرفته است». (1)

آیت الله حاج صدرالدین حائری شیرازی خاطر نشان ساخته است:

«من و شهید دستغیب همراه آیت الله انصاری از مسجد به سمت منزل ایشان می آمدیم، آقای دستغیب رو به من کرد و فرمود: ما که انبیا و ائمه هدی را درک نکردیم و آنها را ندیده ایم، اما وقتی آدم این مرد (آیت الله انصاری) را می بیند، متوجه می شود که آن بزرگان چه مقامات بالایی داشته اند. بارها آن شهید به آیت الله نجابت فرمود: اگر ما با این عارف آشنا نمی شدیم، از عبودیت و توحید چیزی درک نمی کردیم، از ایشان بهره های معنوی و علمی فراوانی گرفته ام». (2)

از آیت الله شیخ حسنعلی نجابت در برابر استادش محمد جواد انصاری پرسیدند: او جواب داد:

«ان کان عالماً فنعم العالم و ان کان عارفاً فنعم العارف و ان کان طبیباً فنعم الطبیب؛ (3) اگر او عالم است، عالم خوبی است، و اگر عارف است، عارف خوبی است، و اگر طبیب است، طبیب خوبی است».

آیت الله سید مهدی دستغیب گفته است:

پنج - شش سالی با آیت الله انصاری در ارتباط بودم و آنچه که دربارۀ ایشان می توانم بگویم، این است که فوق العاده بودند». (4)

ص:74

فرو می رفتند. آیت الله انصاری نمازهای واجب را با تمام نوافل، تعقیبات و مستحبات به جای می آورد، رکوع و سجود را طولانی تر می کرد، صلوات و اللهم عجل فرجهم و لعن فرستادن بر دشمنان اهل بیت جزء اذکار او در نماز بود. در قنوت دعای «یا من اظهر الجمیل» را با لحنی جذاب و تأثیرگذار می خواند.

می کوشید دائم الوضو باشد و چنان مقیّد به رعایت مستحبات بود که به گفته آیت الله نجابت، اگر شب هنگام چندین بار از خواب برمی خاست، چشم ها را نمی بست، برمی خاست و تجدید وضو می کرد، ضمن اینکه خود به نوافل و تهجد اعتقاد داشت دیگران را به این امر توصیه می نمود و تأکیدش بر این بود که اگر به عللی نوافل شبانه را ترک کردید، حتماً قضای آن را به جای آورید». (1)

ص:75

مایحتاج زندگی دچار کمبودی گردند و اهتمامش بر این اصل استوار بود که خانواده در نهایت عزّت زندگی کنند. البته همسر و فرزندانش تحت تأثیر جلوه های معنوی و فضیلت های اخلاقی آیت الله انصاری، در استفاده از مواد غذایی، ملزومات خانه و پوشاک، مراقبت های لازم را معمول می داشتند و می کوشیدند مقتصد و معتدل باشند و از اسراف و تبذیر بپرهیزند. (1)

اگر کسی سربار جامعه بود و از راه تلاش و کوشش رزق حلال خود را به دست نمی آورد، او را به جلسات خویش راه نمی داد و چون برخی علت آن را می پرسیدند، می گفت اینها در روایات لعن گردیده اند. (2)

نه خود غیبت می کرد و نه اجازه می داد در جلسات او، افراد به بهانه های گوناگون زبان به غیبت دیگران بگشایند. احترام اهل علم و عالمان سلف را به شدت مراعات می کرد و می گفت مجاز نیستیم به بهانه نقد و ارزیابی دیدگاه دیگران، دانشوران مسلمان را مخدوش کنیم.

ایشان برای قدم زدن، به منطقه عباس آباد که آن زمان بیرون شهر همدان بود، می رفت. یک روز هنگام برگشتن، حوالی غروب سوار ماشین شد. مشاهده کرد که زنی بی حجاب سوار آن اتومبیل شد. آقا در همان لحظه پیاده شد و تمام راه را با پیکری نحیف و بیمار پیاده طی کرد. (3)

ص:76

مزار اهل بیت نهایت خضوع و خشوع را داشت. وقتی به آستان قدس رضوی یا عتبات عالیات عراق می رفت، عتبۀ آن فروغ های معنوی را با فروتنی خاصی می-بوسید. زیارت ائمه علیهم السلام را با تکیه بر حافظه می خواند و چون صورت خویش را به ضریح نزدیک می کرد، واقعاً منقلب می شد و با تأثری خاص گریه می-کرد.

در ایام فاطمیه مراسم ویژه ای در منزل برگزار می کرد. اگر چه افرادی روضه می-خواندند، ولی خود او نیز در سخنرانی اش، مقامات حضرت زهرا علیها السلام را توضیح می داد که برای برخی از حاضران درک آن مباحث دشوار بود. (1)

دل آیت الله انصاری متصل به حضرت مهدی (عج) بود و وقتی نام آن حضرت را می شنید، قیافه ای دگرگون پیدا می کرد. علاوه بر تقیّد بر خواندن زیارت عاشورا، به خواندن زیارت آل یاسین و سایر زیارت های حضرت مهدی مداومت داشت و می-گفت: به پیشگاه حضرت ولی عصر (عج) توسل جویید و از آن حضرت صادقانه بخواهید تا مشکلات دنیا و آخرت شما را برطرف کند؛ زیرا صاحب اختیار همۀ ما اوست.

اعتکاف های متعددی در مسجد جمکران قم داشت و دیگران را به بهره گرفتن از فضای مقدّس این مسجد که به حضرت مهدی (عج) تعلق دارد، توصیه می کرد. (2)

ص:77

اجتماعی و حس تعاون و احسان را در فرزندان تقویت کند. به همین دلیل، آنان را در برخی کارها و تصمیم گیری های خیرخواهانه شرکت می داد و می گفت: می-خواهم از افکار شما استفاده کنم. برای کارهای خوب فرزندان، هدایایی درنظر می-گرفت و مشوق آنان در انجام فرایض دینی و دستورهای شرعی بود. (1)

رفتارش برای اهل خانه جاذبه داشت و ضمن محبت و عطوفت، با مدیریت و برنامه ریزی دقیقی که داشت، اجازه نمی داد فرزندانش تحت تأثیر عوامل دیگری که مانع رشد اخلاقی و فکری آنان بود، قرار گیرند. با وجود مراجعات فراوان، به تمام مسائل بچه ها رسیدگی می کرد و از پرورش های اخلاقی و رفتاری آنان غفلت نمی-کرد و چون به آنچه می گفت، در اولین وهله خودش عمل می کرد، مواعظ و اندرزهایش بر روح و روان فرزندان اثر گذار بود. در آموزش های شرعی و مذهبی می کوشید مبادا بچه ها خسته و کسل گردند و معمولاً توصیه هایش با نوعی شوق و ذوق توأم می گردید و نشاط درونی آنان را افزایش می داد. (2)

ص:78

اوامر الهی کوتاهی و کاهلی می کنید. اگر به فرایض الهی رویکرد جدّی نشان دهید، دشواری ها برطرف می گردد. (1)

بسیار متواضع و فروتن بود. عموماً وقتی میهمان برایشان می آمد، با تمام وجود از آنان پذیرایی می کرد و اجازه نمی داد آنان کاری انجام دهند. در برخورد با قشرهای گوناگون هیچ گونه تشخّصی برای خود قائل نبود و زندگی بسیار ساده و عاری از هرگونه تکلّف و تشریفاتی داشت. در کارها به یاری دوستان و آشنایان می-شتافت، حتی با افراد غیر مسلمان مراوده داشت. یک فرد کلیمی که بچه اش از بیماری درمان ناپذیری رنج می برد، فرزندش را نزد ایشان آورد و او نیز با طب سنتی و نیز ذکر و دعا و توسلات در مداوای این کودک آن قدر کوشید تا او سلامتی خود را بازیافت. بعد از آن، خانواده مذکور به اسلام روی آوردند. (2)

از شهرت گریزان بود. می گفت این شهره کردن ها برای آدمی زحمت به وجود می آورد و گاهی باعث می شود صاحبش در چاه تکبر سقوط کند. حتی با مخالفان، دل سوزانه برخورد می کرد و اجازه نمی داد علاقه مندانش افراد مخالف را آزار، اذیت و اهانت کنند. همواره تأکید داشت رفتارهای سوء آنان غالباً از روی جهالت است و باید با آنان مهربّانی کرد و حتی به این گونه اشخاص احسان می کرد و برای گره گشایی از مشکلاتشان مهیا بود و این رفتارها موجب می شد آنان از رفتار منفی و موضع گیری های غلط خود دست بردارند.

به امر به معروف و نهی از منکر اهتمام داشت و تلاش می کرد اخلاق فردی و اجتماعی مردم را اصلاح کند. هنگام تزکیه درون از پالایش جامعه غافل نبود و اعتقاد داشت آلودگی های اخلاقی و اعتقادی برخی افراد به دیگران هم سرایت می-کند و اگر جلو آن گرفته نشود، بر فرهنگ عمومی اثر سوء می گذارد. با وجود رقّت قلب، ساده زیستی و فروتنی، از شجاعت و اقتدار معنوی فوق العاده ای برخوردار بود و در بیان حقّ و دفاع از ارزش های معنوی و مواضع اعتقادی، از هیچ قدرتی نمی ترسید.

در جنگ جهانی دوم که انگلیس ها برخی نقاط ایران را اشغال کرده بودند، روزی بانوی محترمی که با حجاب بود، از منزل بیرون آمد. یک سرباز انگلیسی دنبالش راه افتاده بود. آن زن قدم ها را تندتر کرد تا در کوچه ای به آیت الله انصاری برخورد کرد. بانوی مزبور خطاب به ایشان گفت: «مرا از دست

ص:79

این خبیث برهانید». آیت الله انصاری جلو سرباز را می گیرد. سرباز قصد جسارت به آقا را داشت که آیت الله انصاری با عصای خود محکم بر سرش کوبید؛ به نحوی که وی نقش بر زمین گردید. در این میان زن از آن قصد سوء نجات یافت. (1)

در ماجرای تغییر لباس روحانیت از سوی رژیم دیکتاتوری پهلوی اول، درمقابل این نقشه شوم پایداری کرد و به سرهنگ شهربّانی که با ایشان برخوردی منفی داشت، پرخاش کرد و گفت: شما حقّ ندارید به ساحت مقدّس روحانیت بزرگ شیعه اهانت روا دارید.

در قضیه کشف حجاب وقتی عالم معروف سید ابوالقاسم لواسانی، از علمای بزرگ منطقه دعوت کرد که اجتماعی تشکیل دهند تا اقدامی علیه این وقاحت انجام دهند، آیت الله انصاری همراه شیخ هادی تألّهی نخستین افرادی بودند که در این جلسه حضور یافتند و به شدت علیه توطئه های رژیم پهلوی موضع گیری کردند. (2)

ص:80

با وجود اینکه می کوشید اسرار خود را حفظ کند، اما برخی کرامت ها از وی نقل گردیده که در ذیل به نمونه هایی اشاره می شود.

ص:81

ص:82

بود و به خوبی می دانست تا وقتی کسی مقام رضا و تسلیم را به دست نیاورده باشد، اگر جلو برود مفاسدی دنبالش می آید». (1)

ص:83

ص:84

مهدی آشتیانی و نیز میرزا مهدی الهی قمشه ای به وجود آمده بود، اما شخصیتی که حدود ده سال از محضرش در همدان بهره گرفت و در تحول روحی او تأثیر فراوان گذاشت، آیت الله میرزا محمد جواد انصاری بود. او در مصاحبه ای گفته است:

«وقتی به همدان آمدم و دستم از دامن بزرگانی چون الهی قمشه ای، آشتیانی و میرزا محمد علی شاه آبادی و... کوتاه شد، در حلقه مرحوم حاج محمد جواد انصاری درآمدم که در گوشه ای از شهر به غربت زندگی می کرد... با مرحوم انصاری بسیار نزدیک بودم». (1)

وی در جای دیگر نوشته است:

«این شخص ضمن اینکه صاحب محراب و منبر بود، در جهت تهذیب نفس، فعالیت های چشمگیر و در مراقبت های سلوکی اهتمامی خاص نسبت به ترک محرمات و امور واجبه داشت. در جلسات او بیشتر سخن از شور و شوق و شعار صالحان بود. دعاها و ندبه ها و گریه ها و زاری های این جمع، شکوه خاصی داشت که هر مستعدی را جذب می کرد. مدت مدیدی حقّیر در همدان در سلک این جمع بودم.» (2)

محسن بینا تحت تأثیر و تربیت های این عالمان وارسته، وجود خویش را به فضایل و مکارم والا آراست و در قم، تهران و همدان طی جلساتی خودجوش مباحثی رامطرح کرد که آکنده از زمزمه های معنوی بود. او تألیفات ارزنده ای در موضوعات ادبی، عرفانی، تربیت و اخلاق دارد. (3)

ص:85

ص:86

رسیدیم که چشمۀ آبی داشت. نشست کنار چشمه، من هم نشستم آنجا، از نگاهشان فراست و محبت می بارید. مسائل را مستقیم نمی گفتند، عموماً در قالب داستان بیان می کردند، قلب مرا هم با حکایتی از کربلا صید کرد». (1)

این آشنایی، مقدمه ای گردید برای مرحوم دولابی که به همدان برود و از محضر چنین عارفی ستوده خصال، بهره های معنوی ببرد. آیت الله انصاری نیز به وی خیلی احترام می گذاشت و مقامات معنوی او را تجلیل می کرد. (2)

ص:87

سید مصطفی مهدوی هرستانی «دانشور خدوم» / سید مهدی سلطانی رنانی

اشاره

سید مصطفی مهدوی هرستانی، (1) فرزند مرحوم آیت الله سید مهدی (بحرالعطاء) مهدوی هرستانی (2) و نوه مرحوم آیت الله سید محمد موسوی هرستانی، از سادات جلیل القدر و از علمای بزرگ، متّقی و پارسای شهرستان خمینی شهر است. (3)

وی در سال 1329 ق برابر با 1296 ش در خانواده علم و تقوا، در قریه هرستان از نواحی خمینی شهر دیده به جهان گشود. (4)

ص:88

ص:89

و هدایت مردم می پرداخت، مردی شجاع، غیور، به زخارف دنیوی بی اعتنا و انسانی زاهد و متّقی بود. (1) وی در علوم غریبه مهارت داشت و از صدایی زیبا برخوردار و به ورزش علاقه مند بود. (2)

آیت الله سید مهدی مهدوی، سرانجام پس از عمری مجاهدت در عرصه علم، دین و معنویت اسلامی، در 29 ربیع الثانی سال 1371ق بدرود حیات گفت و پیکر مطهّرش پس از تشییع باشکوه، در تکیۀ سید العراقین، در قبرستان تخت فولاد اصفهان دفن گردید. (3)

ص:90

بهره ها برد و تا سال 1362 ق در آن دیار مقدّس حضور داشت، تا اینکه در همان سال عازم سفر حج گردید. (1)

وی پس از سفر حج، به نجف اشرف رفت و مدت هشت سال، به تکمیل مبانی علمی خویش در آن سرزمین مطهر پرداخت. در این مدت، سه سال از محضر آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی رحمة الله استفاده کرد و در جلسات استفتائات آن عالم ربّانی شرکت می جست و جواب سؤالات را می داد. (2) همچنین از محضر عالمان و مراجع عظام دیگری در نجف اشرف، استفاده های علمی و معنوی کرد که در بخش اساتید از آنها یاد می کنیم.

سید مصطفی مهدوی هرستانی به علت ابتلای شدید به بیماری آسم و به امر آیت الله میرزا عبدالهادی شیرازی، در سال 1370 ق به اصفهان مراجعت کرد و بقیه دوران زندگی خود را در حوزه علمیه اصفهان و در حجره مدرسه جدۀ بزرگ سپری کرد. دلیل مهم این امر، جدیت در امر تدریس و نیز رسیدگی به مسائل طلاب و نزدیکی منزل خویش به مدرسه جده بزرگ بود. (3) این عالم ربّانی در مدت چهل سال عمر خویش، دائماً به تدریس، ترویج دین، تربیت طلاب، حل و فصل امور مسلمین، دفاع از مقدّسات و ارزش های دینی، اقامه نماز جماعت در مدرسه ملاّ عبدالله و مسجد کفّاش ها و دلجویی و تفقّد از مستضعفان اشتغال داشت (4) و در سال های آخر عمر به دلیل ابتلا به بیماری جسمی شدید، قبل از ظهرها در منزل خویش تدریس می کرد و عده ای از فضلا و طلاب از وی کسب فیض می کردند. (5)

ص:91

ص:92

یک دوره اصول از اول مباحث الفاظ تا آخر تعادل و تراجیح، کتاب الطهارة و کتاب الصلوة، رساله ای درباره رضاع و صوم و حاشیه بر رساله عملیه حاجی کلباسی از جمله تألیفات اوست. (1) از شاگردان وی نیز باید از آیت الله سید مرتضی پسندیده (برادر امام خمینی 1)، آیت الله ادیب اصفهانی، آیت الله سید مصطفی مهدوی هرستانی، آیت الله اشرفی اصفهانی (شهید محراب)، آیت الله سید علی و سید محمد نجف آبادی و عده ای دیگر نام برد. (2)

آن عالم ربّانی در سال های آخر عمر تصمیم گرفت به مشهد مقدّس هجرت کند و در آنجا ساکن شود. سرانجام همراه بعضی از اعضای خانواده، در جوار حضرت امام رضا علیه السلام سکنا گزید. علما، مراجع و شخصیت های مقیم مشهد، به دیدار ایشان رفتند و با اصرار از ایشان خواستند که ظهرها زیر گنبد و شب ها در ایوان مسجد گوهرشاد، اقامه جماعت کند. وی درخواست آنها را پذیرفت و در پنج تا شش ماهی که آنجا بود، زائران حرم رضوی به ایشان اقتدا می کردند؛ تا اینکه به دلیل سکته ای که چند سال قبل از هجرت ایشان به مشهد مقدّس عارض شده و ماندن در آن دیار نیز برای او مشکل بود، در اواخر زمستان سال 1363 ق به اصفهان بازگشت. (3)

آقا سید محمد مهدی درچه ای پس از سال ها مجاهدت در راه احیای دین اسلام و نیز پرورش شاگردان بنام، در سال 1364 ق به ملکوت اعلی پیوست. پیکر شریفش را پس از غسل وکفن، به مسجد جامع اصفهان بردند و فردای آن روز، آیت الله حاج آقا رحیم ارباب رضوان الله علیه، بر او نماز خواند و سپس با تشییع جنازه باشکوهی، به تخت فولاد اصفهان بردند و در بقعۀ وسط تکیۀ کازرونی به خاک سپردند. (4)

2. آیت الله حاج آقا رحیم ارباب «رضوان الله علیه». (5)

3. آیت الله سید محمد نجف آبادی (معروف به مدرّس نجف آبادی): وی فقیه اصولی و محقّق شهیر و از مدرسین بزرگ حوزه علمیه اصفهان است که در سال 1294 ق در نجف آباد به

ص:93

دنیا آمد. وی از سادات موسوی بود. مقدمات را در نجف آباد فراگرفت و به توصیه پدر به اصفهان رفت و تا سال 1318 ق سطوح عالی فقه و اصول را تعلیم دید و سپس به نجف اشرف مهاجرت کرد.

از اساتید وی در اصفهان و نجف می توان به آیت الله میرزا محمد هاشم چهارسوقی، جهانگیر خان قشقایی، سید محمد مهدی درچه ای، آخوند ملاّ محمد کاظم خراسانی، سید محمدکاظم یزدی، میرزا محمد تقی شیرازی و سید محمد فشارکی اصفهانی اشاره کرد.

وی از استاد اعظم خویش آخوند خراسانی موفّق به دریافت اجازه اجتهاد گردید. (1) در اصفهان به تدریس اصول و خارج فقه در مدارس صدر بازار و جده بزرگ اشتغال داشت و گاهی در ساعات عصر در مدرسه چهارباغ نیز تدریس می کرد. مجمع علمی او، مجمع فضلا و علما از گوشه و کنار ایران بود؛ به گونه ای که اکثریت نزدیک به تمام اَعلامِ پنجاه سال اخیر اصفهان، از شاگردان او مسحوب می شوند و عموم طلاب و فضلا وجودش را مغتنم می دانستند و از منبع فیّاض دانش او بهره های فراوان می-بردند. (2) در زمان خویش، به تواضع اصیل، اخلاق خوش و نرمش در معاشرت با مردم، نداشتن ریاست طلبی و بلند پروازی، زهد و بی اعتنایی به دنیا ونشاط روحی و معنوی در تعاملاّت اجتماعی مشهور بود.

تقریر دروس اصول آیت الله محمد کاظم خراسانی، رساله ای در ترتّب و تقریر دروس آیت الله میرزا محمد تقی شیرازی (رساله در استصحاب کلی) از جمله تألیفات اوست. سرانجام این عالم جلیل و مدرّس شهیر حوزه، در 25 ذی القعده 1358 ق / 15 دی ماه 1318 ش در اصفهان دار فانی را وداع گفت و پیکر مطهرش پس از تشییع با شکوه در تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده شد. (3)

4. آیت الله شیخ محمد علی دزفولی (معروف به مدرّس دزفولی): عالم فاضل و زاهد عابد، از مدرّسان بزرگ اصفهان. وی در سال 1271 ق در دزفول متولّد شد. در آن شهر تحصیل کرد و به تهذیب نفس پرداخت تا به مقامات بلند علم ومعرفت دست یافت. پس از چند سال سکونت و تدریس در اراک، به اصفهان آمد و به تدریس در مدرسه جدۀ کوچک مشغول شد و عده ای از فضلا از عمل و کمال او مستفیض گشتند. او در شانزده سالگی شروع به تحصیل کرد و تا نوزده سالگی قرآن

ص:94

کریم و زبان فارسی را فراگرفت و سپس به تحصیل علوم دینی روی آورد. شیخ محمد حسن معزّی و شیخ محمد طاهر معزّی دزفولی را می توان از استادان او دانست. (1)

وی به ریاضات شرعی مشهور بود و در نهایت سادگی و به دور از تجمّل و حبّ دنیا و مال آن زندگی می کرد. انجام تمام نوافل پس از واجبات، روزه داری در روزهای مخصوص با عنایت به روزۀ مستحبی و عدم ترک آن و مداومت بر قرائت زیارت عاشورا روزی سه بار با صد لعن و صد سلام، از جمله ریاضات و سلوک شرعی ایشان بود. (2) در زهد و تقوا بسیار بی نظیر بود. (3) وی را جامع معقول و منقول، حاوی فروع و اصول و مجموعه علم و عمل نامیده اند. (4)

وی سال ها در دزفول، چهار سال و دو ماه در اراک و پس از آن تا پنج سال قبل از وفات، در اصفهان تدریس می کرد. آیت الله شهید شمس آبادی، سید ابوالحسن مرتضوی کرونی، سید حسن مدرّس هاشمی، سید محمد حسن میرجهانی، شیخ غلامحسین تسلیمی رهنانی، سید مصطفی مهدوی هرستانی و شیخ هبة الله هرندی را می توان از جمله شاگردان او دانست.

کتب نورالأنوار، الدرر الفتحیه(هر دو در منطق)، الکنوز الحسینیة در کلام، غنیة الأدیب در علم نحو و حاشیه بر آن و حاشیه بر لمعه از جمله تألیفات اوست. وی سرانجام در شب عرفه سال 1358ق/1318ش، در 88 سالگی وفات یافت و در صحن غربی تکیۀ سید العراقین در تخت فولاد اصفهان به خاک سپرده شد. (5)

5. آیت الله حاج شیخ محمد رضا نجفی مسجد شاهی. (6)

6. آیت الله حاج آقا سید علی نجف آبادی. (7)

7. آیت الله حاج شیخ محمد حسن عالم نجف آبادی: در سال 1267ق/ 1230ش. در خانواده محمد علی نجف آبادی متولد شد. وی پس از سپری کردن ایام کودکی و گذرانیدن معلومات علوم دینی و آشنایی وافر با زبان و ادبیات عربی و فارسی، به حوزه علمیه اصفهان وارد شد و از

ص:95

محضر عالمانی وارسته و شهیر همچون آیت الله سید محمد باقر درچه ای، میرزا جهانگیر قشقایی، آخوند کاشی و حاج میرزا بدیع درب امامی بهره مند شد. (1)

او سپس عزم هجرت به عتبات عالیات عراق را کرد و برای تکمیل تحصیلاتش به نجف اشرف رفته، در محضر آخوند خراسانی و سید محمد کاظم یزدی حضور یافت و از پرتو کمالات و فضایل ایشان بهره های وافر برد. عالم نجف آبادی پس از درک محضر پرفیض اساتید نجف و استفاده از افاضات علمی و فقهی مراجع بلند پایۀ عراق و رسیدن به مقام اجتهاد، به ایران بازگشت و مشغول تدریس گردید و بسیاری از طلاب و شیفتگان علم در درسش حاضر شدند و پیوسته از پرتو دانش و فضیلت او بهره بردند. (2)

آن عالم ربّانی به اظهار مواعظ اخلاقی مهم و ارزنده مشهور بود. به علاوه، لطافت روحی ویژه ای در هنگام افاضه داشت و به همین دلیل، گاهی هنگام درس منقلب می گردید و می گریست و این حالت وی آثار تربیتی فراوانی بر شاگردان داشت. مکرّر به طلاب تذکّر می داد: «از نمی دانم گفتن، خجالت نکشید!» وتأکید می کرد:

«شما نباید تصور کنید مثل مردم عادی هستید. وابستگی شما به دین و اولیای الهی موجب رعایت یک سری از ملاّحظات می گردد که برای همه طلاب، توجه به آنها ضرورت دارد و به دلیل رسالتی که بر دوش دارید، قلمروی دارید که نباید از آن تجاوز کنید و باید به برخی شئونات پای بند باشید.» (3)

از ویژگی های آن عالم ربّانی و عارف الهی آن است که :

1. به هر مناسبتی طلبه ها را موعظه می کرد و چون مواعظ از دل برمی خاست، در عمق وجود اثر می گذاشت. همیشه اصرار بر انس با قرآن، دعا و عبادت داشت و می فرمود: خود را به این حالات عادت دهید و نگذارید چنین صبغه ای در وجودتان کم رنگ شود.

ص:96

2. درس منظّمی داشت و در استفاده از فرصت ها جدی بود و به آن سفارش می کرد و می فرمود: «در فرصت هایی که دستیابی مجدد به آنها امکان ندارد، در جهت خودسازی، افزایش معرفت و ارتباط با خدا بهره جویید». (1)

3. با وجود مقامات علمی و کمالات فقهی و داشتن درجه اجتهاد، برای وعظ و ارشاد مردم به منبر می رفت و سخنانش متّکی بر آیات و روایات بود و از دلی مطمئن سرچشمه می گرفت.

هنگامی که احداث مسجد کازرونی در اصفهان تمام شد، این عالم زاهد، امامت آن را عهده دار گردید و معمولاً پس از نماز جماعت به منبر می رفت و مسائل مذهبی، اخلاق و احکام را برای نمازگزاران به زبانی ساده بیان می داشت. علمای بزرگ و اندیشمندان معاصری چون آیت الله ابراهیم امینی و آیت الله مقتدایی - که هر دو بزرگوار هنوز در قید حیات اند و مشغول خدمت گزاری اند - از محضر علمی او استفاده های بسیار برده اند و همیشه او را به زهد، خوش خلقی و تهذیب نفس ستوده اند. (2)

سید محمد باقر کتابی، از نویسندگان و اساتید شهیر اصفهان، از آن عالم ربّانی به عنوان دانشمندی وارسته و فقیهی عادل یاد می کند و می نویسد:

اکثر مردم به او ارادت می ورزیدند. در تدریس شرح لمعه از معروف ترین اساتید اصفهان محسوب می گردید. بارها دیده بودم که برای تدریس وضو می ساخت. او همیشه مقید بود نان زکات داده بخورد و همیشه نماز را اول وقت اقامه می کرد و هنگام اذان صبح، در سنین کهولت، برای جماعت به مسجد می رفت و پس از برپایی نماز، در یک جلسۀ انس، که حالت عرفانی و اخلاقی داشت، حضور می-یافت. گاهی خود نیز در نماز جماعت که به امامت حاج آقا رحیم ارباب برگزار می گردید، حاضر می شد. (3)

برای خود زندگی ساده، توأم با قناعت و زهد برگزیده بود و در منزل محقّری روزگار می گذرانید.

سرانجام این مرد الهی و عالم ربّانی، در شب سه شنبه هجدهم ربیع الاول سال 1384 ق / مرداد ماه 1344ش، چشم از جهان فانی فرو بست و به جهان ابدی کوچ کرد. پیکر مطهّرش پس از تشییع

ص:97

باشکوه و با حضور علما و انبوه مردم در تکیۀ کازرونی تخت فولاد اصفهان دفن گردید. تقریرات فقهی و اصولی اساتیدش و نیز کتابی تحت عنوان «فضیلة السیادة و فضایل السادات» از آثار اوست. (1)

آیت الله مهدوی هرستانی در محضر اساتید و علمای مذکور، سطوح و قسمتی از خارج فقه و اصول حوزه را خواند و پایه اولیۀ مقامات علمی خویش را بنا نهاد و به تکامل رساند.

ص:98

10. شیخ محمد علی کاظمینی. (1)

ص:99

2. کمک های چشمگیر به حوزه های علمیه و مدارس حوزوی؛ از جمله، مدت-ها به طلاب حوزه علمیه اصفهان شهریه می داد و تقسیماتی نیز به طلاب قم داشت؛

3. تعمیر و حتی تأسیس بسیاری از مدارس علمیه، به دور از تظاهر و سروصدا و به طور مخفیانه؛ مانند تعمیر مدرسه ملاّ عبدالله و برخی مدارس حوزوی خمینی شهر؛

4. خدمات و مساعدت های بسیار به مؤسسات خیریّه؛ مانند کمک به مؤسسه-های خیریه مهدیه، عسکریّه، انجمن مددکاری امام زمان (عجل الله فرجه) و نقش مؤثر در تأسیس و بنای آنها؛ (1)

5. نقش فعّال ایشان در تأسیس مؤسسه نابینایان ابابصیر اصفهان و بیمارستان معلولین و سالمندان صادقیه؛

6. تعمیر بسیاری از مساجد و تلاش در ایجاد بسیاری از کتابخانه ها و مراکز فرهنگی و تأسیس و تعمیر مدارس برای دانش آموزان. (2)

ص:100

3. در دل دلجویی و تفقّد از علمای منزوی وگوشه نشین، بسیار جدی و کوشا بود و هیچ گاه رفقای قدیمی خویش را فراموش نمی کرد و با زبان و مال، به آنان محبّت می کرد.

4. مقیّد بود که در تمام مراسم ختم و بزرگداشت علما شرکت کند. با وجود کهولت سن و عوارض ناشی از کسالت آسم، هر عالم یا واعظی که رحلت می کرد و از دنیا می رفت، حتی الامکان در تشییع جنازه و مراسم ختم او شرکت می جست و این امر ناشی از تواضع بسیار و خوش خلقی و روحیه خداگرایی ایشان بود. (1)

5. همواره به طلاب و محصلان ابراز علاقه می کرد و آنها را بسیار تشویق به تحصیل و شرکت در مراسم روضه و منابر علما و روحانیون مبرّز می کرد.

6. بسیار کریم و بخشنده بود و به فقرا و مستمندان و خانواده های بی سرپرست کمک های فراوان می کرد. خدمات اجتماعی و نقش بی بدیل ایشان در تأسیس و توسعۀ مؤسسات خیریه، گواه این مدعاست. نکته شایان توجه اینکه در همۀ مراحل، کار خیر را به گونه ای محرمانه و مخفی انجام می داد. (2)

ص:101

3. به همه شاگردان، میدان بحث و اجازۀ سؤال می داد و فکر و استعداد آنها را به کار می گرفت و همیشه درس های گذشته را می پرسید و مرور می کرد و اشکالات همه شاگردان را رفع می فرمود.

4. همیشه اتاق ایشان پر از کتاب های درسی، علمی و تاریخی بود و کتابخانه-اش برای همه طلاب، مفید و قابل استفاده بود. گاهی کتاب های خود را به شاگردان خویش و طلاب دیگر و حتی غیر اهل علم نیز اهدا می کرد. (1)

5. ایشان علاوه بر فقه و اصول، بر بسیاری از علوم اسلامی، احاطه بسیار داشت؛ از جمله اطلاعات رجالی او دربارۀ راویان احادیث و شرح حال علما و محدّثان بزرگ شیعه بسیار زیاد بود و از این جهت محبوب قلوب عام و خاص و به ویژه علمای اصفهان و قم بود. (2)

گفتنی است که ظاهراً برخی دست نوشته ها و تقریرهای فقهی، اصولی و رجالی از ایشان موجود است؛ اما پس از تحقّیق مستمر و جدی راقم سطور، مشخص گردید کتابی از او به طبع نرسیده است. دلیل مهم این موضوع را، اشتغال به خدمات بسیار اجتماعی و فعالیت در امور خیر و مؤسسات مردم نهاد و تدریس مداوم می-توان دانست.

ص:102

ص:103

آیت الله سید جلال الدین فقیه ایمانی (ره) «امین فقاهت» / سید محمدحیدر فاضلی

اشاره

پیش بیان

قُلْ هَلْ یسْتَوِی الّذینَ یعْلَمُونَ وَ الّذینَ لا یعْلَمُونَ إِنّما یتَذَکَّرُ أُولُوا اْلأَلْبابِ؛ «بگو، آیا کسانی که می دانند با کسانی که نمی دانند، یکسان اند؟ فقط خردمندان متذکّر می شوند». (1)

شرح حال انسان های بزرگ و عالمان وارسته که در حیات مبارکشان، با مجاهدت های علمی و عملی، قله های رفیع علم، عبودیت و معرفت الله را پیمودند و تاریخ ارزشمند و سترگی را از خود به یادگار گذاشتند، از عهده قلم و بیان خارج است؛ زیرا عمق و ابعاد شخصیتی آنان، دریای ژرفناکی را می ماند که گنجینه های پربهایی را در خود نهان دارد که کشف آن میسور نیست.

آیت الله سید جلال الدین فقیه ایمانی، از تبار بزرگمردان علم در میدان عمل است که پس از هجرت های علمی به حوزه های آن زمان شیعه از جمله حوزه کهن نجف اشرف، و کسب دانش، بینش و معرفت از محضر استوانه های علم و فقاهت شیعه و افتخار دامادی حضرت آیت الله سید ابوالقاسم خوئی (علیه الرحمه) و طی مدارج عالی علمی و فقهی، به ایران بازگشت تا زکات علم را در

ص:104

میدان عمل به خلق الله بپردازد. به راستی با نگاهی به زندگی آن عالم پارساو خدوم، او را الگوی شاخص و مناسبی در خدمت به علم، علما و حوزه های علمیه شیعه می توان یافت.

ص:105

پدر ایشان، مرحوم سید مصطفی فقیه ایمانی سید عالم و محترمی بود. پدر همسرشان مرحوم شیخ عبدالحسین همسایه ما بود. آن عالم ربّانی، بسیار انسان مقدّسی بود. او امام جماعت و محل وثوق مردم بود.

ص:106

را تأمین کنم و باید با هزینه خودت بروی». ایشان می گوید: «ما با لطایف-الحیل و واسطه های زیاد، بالاخره توانستیم رضایت والدین، خصوصاً مادر را جلب کنیم و به قم آمدیم.» (1)

او عازم حوزه علمیه قم می شود که در آن زمان، پس از حوزه نجف، بزرگ ترین حوزه علمی - معرفتی شیعه محسوب می شد.

در حوزه قم، دروس عالی را نزد اساتید بزرگی چون حضرات آیات حاج شیخ مرتضی حائری، سید محمد باقرسلطانی، علاّمه طباطبایی، سید محمد حجت، حاج آقا حسین بروجردی، سید محمد رضا گلپایگانی و دیگر بزرگان فراگرفت.

از هم دوره ها یا دوستان او در حوزه ، از حضرات آیات سیدمحمدباقر ابطحی اصفهانی، ابراهیم امینی (امام جمعه سابق قم)، راستی کاشانی، آقای الهی قمی (داماد آیت الله اراکی) می توان نام برد.

از اساتید قم، او با آیت الله سلطانی (2) ارتباط بیشتری داشت و از ایشان ذکر خیر می کرد. و همچنین با حضرت آیت الله گلپایگانی (ره) مأنوس بود و آنان را به نیکی می ستود.

ص:107

ص:108

ص:109

آوارگان عراقی، خانه سازی برای آنان، کمک به نیازمندان و برخی مؤسسات عام المنفعه، از کارهای روزمره ایشان بود. (1)

ص:110

ص:111

مدینة العلم آیت الله العظمی خوئی(ره) را می توان یکی از بزرگ ترین و زیباترین آثار معماری اسلامی دانست که با طرح های برگرفته از اصالت سنت و اصول فنی و مهندسی، توانسته الگوی نمونه ای برای شهرک سازی اسلامی باشد. ]این مجتمع[ موقوفه ای است که بیش از سیصد خانوار از ملیت های مختلف را اسکان داده است و سالیانه حدود یکصد طلبه مجرد نیز در مدرسه علمیه این مجتمع، اشتغالات علمی دارند و ضمن آنکه کتابخانه با عظمت آن نیاز دانش پژوهان را برآورده می کند. شایان ذکر است بنیانگذاری مجموعه مدینه العلم حاصل تلاش چشمگیر و درایت دوراندیشانه حضرت آیت الله فقیه ایمانی است.

مرحوم آیت الله العظمی خوئی(ره) جهت قدردانی از خدمات و زحمات مخلصانه مرحوم آیت الله فقیه ایمانی در نامه هایی کراراً مزد و اجر ایشان را از حضرت ولی عصر (عج) مسئلت نموده اند. (1)

حجت الاسلام سید محمد فقیه ایمانی (دامت برکاته) در این خصوص می-گوید:

«در سال 1354ش نامه ای از سوی حضرت آیت الله العظمی خوئی1 به مرحوم پدرم رسید که در آن مرقوم فرموده بودند: برای رفاه حال طلاب حوزه علمیه قم، به فکر جایی باشید، زمینی تهیه و برایشان خانه سازی شود».

مرحوم فقیه ایمانی که تا آن زمان در اصفهان سکونت داشت، با سفرهای متعدد به قم، اقدام به تهیه جایگاه و زمین مناسب برای طلاب می کند.

حجت الاسلام شیخ محمد جواد طبسی که از دوستان آن عالم خدوم به حساب می آیند، می فرمود:

«مرحوم آیت الله سید جلال فقیه ایمانی (ره) یکی از وکلای موفّق مرحوم آیت الله العظمی خوئی بودند و شاید در میان وکلای آقا، کسی به اندازۀ ایشان خدمت نکرده باشد. در سال 1349 که آن هجرت عمومی از حوزۀ نجف به قم انجام شد، در منزل آیت الله شیخ عبدالرحمان حیدری ایلامی، که عده ای از فضلای نجف هم بودند، مرحوم سید جلال الدین فقیه ایمانی پیام سلامتی حضرت آیت الله خوئی را داد و فرمود قرار است شهریه ای از سوی آقا به طلبه هایی که از نجف آمده اند، داده شود. ابتدا شهریه پنجاه تومان بود که در آن وقت، مبلغ زیادی بود.

در سال 1354 ش بنده خانه ای را در خیابان آذر قم خریده بودم و برای ثبتش به یکی از دفاتر رفتم. مرحوم آیت الله سید جلال فقیه ایمانی را در آنجا دیدم. ایشان فرمودند: زمین بسیار بزرگی را

ص:112

خریدیم و آمده ام که آن را برای طلاب ثبت کنم تا در آینده آنجا را بسازیم. همان زمین، مدینة العلم شد. در نجف نیز آیت الله العظمی سید محمود شاهرودی شبیه این مجتمع را داشت و در قم نیز اکنون برای طلاب جوان و تازه ازدواج کرده مجتمعی دارد، اما نه به آن گستردگی. اگر مدینة العلم رفته باشید، می بینید که هنوز هم زیبایی و عظمت خودش را از دست نداده است. بنده شاهد بودم که ایشان شبانه روز مشغول بود تا آنجا را ساخت. (1)

قسمت اول زمین مدینة العلم، در حدود چهل هزار متر بود. بعد قسمت کارخانه که در کنار آن قرار داشت و سپس بخش پشت بیمارستان به آن اضافه و به مرور ساخته شد. بناهای مدینة العلم از یک تا پنج طبقه احداث شده اند. بنای مدرسه و مجتمع مسکونی، فضای زیادی به خود اختصاص داده است. بیش از سیصد واحد مسکونی دارد. مدرسه دارای بیش از یکصد حجره، تعداد زیادی مدرس و تعدادی سالن های اجتماع است.

ساختمان این مرکز علمی- مسکونی، تلفیقی است از معماری اسلامی - سنتی با معماری نوین. مرحوم آیت الله فقیه ایمانی با وجود حجم وسیع فعالیت و مدیریت و سرپرستی مراکز مربوط به آیت الله العظمی خوئی (ره) که در قم و شهرهای دیگر پراکنده بود، از همت بلند و دوراندیشی والایی برخوردار بود. روش او این بود که کا را با آینده نگری و کیفیت بالا انجام می داد. فرزند وی در این خصوص می گوید:

«گروه مهندسی که ایشان با آنها بیشتر کارها را دنبال می کرد، به سرپرستی مهندس پدیدار بود. آقای مهندس پدیدار می گفت پس از طرح ریزی اولیه، گمان می کردیم کارفرما طرح ما را نپذیرد؛ زیرا آنان بیشتر سعی می کنند طرح ها ساده تر و کم هزینه تر باشند، اما پدر شما این طرح را پذیرفت و خودش هم در مراحل کار نقشه ها با ما همفکری می کرد و بیشتر دغدغه آسایش طلبه و محل سکونتش را مد نظر داشت. در این طرح یک اتاق بیرونی هم در نظر گرفته شده که اقتضای زندگی طلبگی و جداکننده زندگی مرد از بخش خانه وخانواده است. همچنین سعی شده خانه ها خیلی باز و آزاد نباشند که اقتضای زندگی مذهبی چنین است. حیاط، نور و فضای کافی هم برای بازی بچه ها در نظر گرفته شده است. همچنین فضاها به گونه ای طراحی شده اند که تکراری نباشند و زندگی از

ص:113

شادابی لازم برخوردار باشد. این عالم وارسته، در روند فعالیت ها، نقش مستقیمی داشت و در جلساتی که با مهندس ها دایر می نمود، روی این مسائل بحث می کرد». (1)

ص:114

در آنجا متمرکز است و محور قرار گرفته است. جای بسیار وسیعی است و دارای کتابخانه بزرگ، مجهز، مدرس ها و دیگر امکانات است. در حوزه مشهد، جز این مدرسه، چنین مکان علمی و فرهنگی وسیعی نداریم.

وقتی که به خدمتشان رسیدم، سال 1354 بود. ایشان تازه آنجا را خریده و کار ساختمانی را شروع کرده بود.

در اهمیت مدرسه آیت الله العظمی خویی (ره) در مشهد همین بس که طلاب ملیت های گوناگون از آن استفاده می کنند. در وسعتش باید گفت که تقریباً راستۀ یک خیابان را به خود اختصاص داده است و فضای آن به حدود ده هزار مترمربع می-رسد.

گفتنی است، فاز جدید مدرسه، در سه طبقه، روز عید فطر 1386 به یمن قدوم مرجع عالی قدر حضرت آیت الله العظمی آقای وحید خراسانی (مدظله) افتتاح گردید.

در اصفهان نیز کارهای علمی و خدمات ارزشمندی داشت. ظاهراً در آنجا هم پاساژی احداث می کند تا صرف هزینه حوزه شود. در مشهد، مکان هایی را برای طلاب تهیه کرده بود.

وجوهاتی که از آیت الله العظمی خویی (ره) در دست ایشان بود، به خوبی و به نحو احسن در خدمت علم و رفاه عالمان مصرف می شد. اگر خدمات و احداث بناهایی که به همت ایشان و با آینده نگری انجام گرفته، اکنون انجام می شد، نیازمند ده ها برابر بودجه آن زمان بود که در این زمان، چنین اقداماتی نشدنی می نماید.»

ص:115

«مرحوم پدر، به اقتضای کارش، مسافرت های زیادی به اصفهان، قم، مشهد، تهران و خارج کشور داشت و معمولاً مادرمان بار تربیت اولاد را به تنهایی و بیشتر تحمل می کرد. با همه این احوال، مشکل جدّی در زندگی نداشتیم. پدر ما در سفرها کم توشه بود. اکثر اوقات بقچه سفیدی همراه داشت که در آن مدارک ضروری مربوط به کار و یک دست لباس منزل را در آن می پیچید و آن را زیر بغل می گرفت و در ماشین و هواپیما آن را همراه داشت. به اقتضای سفر برای خانواده اش سوغاتی می آورد. البته تهیه سوغاتی را به عهده یکی از دوستان می گذاشت و آن همراه بلیط، تحویل قسمت بار می داد و باز با همان وسایل که زیر بغل زده بود، راه می افتاد. به بنده می گفت، همراه این بلیط مقداری وسایل در گمرک هست، اگر می-خواهید، بروید و بردارید».

از دیگر ویژگی های اخلاقی مرحوم آیت الله فقیه ایمانی (ره) این بود که با افرادی که با ایشان معاشرت داشتند، خیلی صمیمی بود. به گفته کسانی که با ایشان ارتباط و دیدار داشتند، در معاشرت با آن عالم فقید، رابطه کوچک تر و بزرگ تر وجود نداشت. او با جوان ها و حتی با خدمه شوخی می کرد، هم سفره و هم غذا می شد.

آدمیّت به حسن اخلاق است

حیف این شیوه در جهان طاق است (1)

درِ خانه و دفتر ایشان معمولاً باز بود و چنین نبود که به دلیل موقعیت خود، سلسله مراتب طی شود. در روابط اجتماعی حتی در جوانی با کسبه محل و دیگر افراد، ارتباطی صمیمانه و دوستانه داشت. با افراد زود رابطه دوستانه برقرار می کرد، حتی با مخالفان نیز این گونه بود.

ص:116

ص:117

کار اجرایی را شروع کرد، واقعاً همت بالایی به خرج داد. در اصفهان متنفذ بود و مردم را مقلد آیت الله العظمی خویی درست کرد. همت فوق العاده ای به کار برد. ما مراکزی مثل مؤسسه، مدرسه و مجتمع مسکونی مدینة العلم نداریم. درست است که این برنامه از طرف آیت الله خویی - به عنوان یک مرجع جهانی - بود، اما خود آقا در قم نبود و چنین اقدام بزرگی قدرت، سعه صدر و همت زیادی می-خواست.

در مراحل ساخت مدینة العلم، در تهیه برخی مصالح مثل سیمان، ایشان را در تنگا قرار داده بودند. ایشان موضوع را به من گفت. نزد یکی از مقامات رفتم و گفتم - به همین بیان - حیا نمی کنید! برای چنین کار با عظمتی که در قم انجام می شود، مانع تراشی می کنید؟ به هر حال، حرمت گذاشتند و مشکل حل شد. ایشان همت فوق العاده ای به کار برد. علاوه بر آن، مرحوم فقیه ایمانی شهریه می داد و از آن مهم تر تهیه شهریه برای طلاب بود و این کار با همکاری مرحوم آیت الله آشتیانی انجام می شد.

در هر کاری مجری و مدیر آن مهم است. ایشان به جهت خوش برخوردی و برخورداری از فراست، ارتباطاتی قوی با متمکنین اصفهان و بعضاً تهران داشت و کارها را به خوبی مدیریت و اجرا می کرد. علاوه بر این فعالیت ها و کارهای حوزوی، دستی در مدیریت و دستگاه مرجعیت نجف هم داشت. در نجف که بود، جزء شاگردان درس خارج آقا محسوب می شد.

فرزندان آیت الله خویی، با اصفهانی ها ارتباطی نداشتند، اما این مرحوم به لحاظ آنکه داماد مرحوم خویی بود و به سبب ارتباط خوبی که با اصفهانی ها داشت، به تنهایی در ایران این همه خدمت کرد. اگر هیچ فعالیت و برنامه ای نداشت، تنها همین یک مؤسسه برای عظمت شخصیت او بس است. کار کمی نیست که در آن شرایط به تهیه زمین، تهیه نقشه مهندسی و دیگر نیازها پرداخت و از همه مهم تر تهیه بودجه است که به عقیده بنده حتی اگر فرزندان آیت الله خویی بودند، نمی توانستند چنین کار ماندگاری بکنند؛ هنر زیادی می خواهد که کسی صبرش تمام نشود. ساختن خانه مشکلات زیادی دارد، چه برسد به مدرسه ساختن، آن هم مؤسسه ای بزرگ مثل مدینة العلم که نمونه ندارد. این اقدام را کوچک نگیریم. هرکس می خواهد بفهمد هنر ایشان چیست، یک سفر به قم بیاید و ازآن بازدید کند تا از بزرگی و وسعت آن به همت سازنده اش پی برد. (1)

ص:118

ص:119

بعد از جلسه، اطرافیان آقا می گویند که بعثی ها انتقام این جرئت و جسارت شما را خواهند گرفت و بی پاسخ نمی گذارند. ایشان در همان ایّام سفری به ایران داشت و جریان فوق باعث می شود که مرحوم آیت الله فقیه ایمانی (ره) در ایران بماند و تقدیر چنان می شود که ایشان زندگی علمی و خدماتی خویش را در ایران پی بگیرد.

در ایران تمام تلاش او آن می شود که نمایندگی و مسئولیت هایی که از سوی مرجعیت به ایشان واگذار شده است و نیز تکلیفی را که خود احساس می کند، به نحو احسن انجام دهد.

ص:120

ص:121

تهدیدات دشمن، ایمان و توکل بر خداست و هرجا احساس نگرانی اجتماعی رخ داد، باید روحیه امید و توکل را در مردم زنده کرد.

حجت الاسلام استاد حاج سید محمد فقیه ایمانی (دامت برکاته) نقل می کند:

«به دلیل مسئولیت نیابتی که در مدینة العلم داشتم، گاهی با مشکلاتی مواجه می شدم و با مرحوم پدر درد دل می کردم. می دیدم که مرحوم والد، به گونه ای عجیب به من توجه می دادند که در امور توکل بر خدا داشته باش: ومن یتوکّل علی الله فهو حسبه. (1) روحیه بالای توکل را در زندگی اجتماعی ایشان، در بحران ها، بارها و بارها تجربه می کردیم، ایشان خود را نمی باختند و همین مسئله «توکل»، مسائل و مشکلات جاری را برایشان حل می نمود.

گفت پیغمبر به آواز بلند

با توکل زانوی اشتر ببند (2)

ص:122

اقدامات را تحت پوشش مرجعیت نجف انجام داد.کاری که برای خدا باشد، باقی و پابرجا می ماند؛ چون رنگ خدا به خود گرفته است و اگر برای خدا نباشد، تاریخ مصرفش دیر یا زود تمام می شود: ما عندکم ینفد و ما عندالله باق. (1)

ص:123

6. تدریس و مباحثات علمی در طول سال های ساخت بنای مدینة العلم قم، که با عده ای از دوستان انجام گرفت.

ص:124

ص:125

حاج میرزا آقا باغمیشه ای (1334 - 1404 ق) «خادم شریعت» / محمّد الوانساز خویی

اشاره

اشاره

مقاله فراروی خوانندگان، دفتری است از شرح زندگانی شارح گمنامِ نهج البلاغه در دیار آذربایجان؛ مردی که در همه عمر مبارک خویش به عشق نخستین مظلوم تاریخ بشریت و اولین شهیده راه ولایت سخنان حکیمانه و احادیث نورانی این دو بزرگوار را شرح و بسط کرد و در مجموعه آثار علمی انگشت شمار خود، عشق وافر و علاقه بی حدّ و حصر خویش را به ساحت مقدّس آنها ابراز داشت و نام خویش را در ردیف شیعیان ایشان ثبت کرد. آن شخص سعادتمند کسی جز عالم پارسا، آیت اللّه حاج میرزا آقا باغمیشه ای، استاد برجسته حوزه علمیه تبریز نیست.

خاندان

یکی از دودمان های اصیل ، نجیب، گمنام امّا خدوم و خدمتگزار در خطه آذربایجان، خاندان آیت اللّه حاج میرزا احمد مدرس وحید معروف به «حاج میرزا آقا باغمیشه ای» است که تا چندین نسل همگی در سلک روحانیت بوده اند. او فرزند عبدالرحیم، فرزند میرزا حاج آقا، فرزند آقا میرزا محمّد علی، فرزند حاج میرزا عبدالرحیم، فرزند محمّد علی، فرزند عبدالرحیم، فرزند علی قلی باغمیشه ای

ص:126

است. همه اجدادش از صاحبان فضل و کمال و از خادمان شریعت نبوی بودند . مع الاسف بر اثر حوادث روزگار، اثر علمی از این خاندان بر جای نمانده و همه آنها از بین رفته و یادی از آنها در تذکره ها و منابع نیامده است . آیت اللّه میرزا آقا باغمیشه ای خود در این خصوص می گوید :

آبا و اجداد گرامم، همگی از اهل علم و فضل بودند. یاللأسف در سال 1322ق. در بین محلاّت تبریز فتنه و آشوب [به وجود آمد که در نتیجه آن] اثاث البیت غارت و سوزانیده شد و هر چه از کتب و نوشته جات بود، از دست رفت و چیزی به دست نیامد. (1)

ص:127

ص:128

شهیدی و بعد از آن در محفل علمی آیت اللّه حاج میرزا رضی زنوزی حاضر گردید و از وجود علمی و معنوی آنها کسب فیض کرد. (1)

ص:129

ص:130

به محضر مبارک امیرمؤمنان علی علیه السلام از دیگر خصوصیات ارزشمند ایشان بود که در لحظه لحظه زندگی ایشان دیده می شد. استاد ممتاز حوزه علمیه تبریز حاج میرزا ابراهیم وثوقی که از نزدیک با وی آشنا بود، در این مورد می گوید:

مرحوم آیت اللّه حاج میرزا آقا مدرس علاقه وافری به ساحت باعظمت مولای متقیان علی علیه السلام داشت و هر وقت صحبت از فضایل و یا مصایب آن حضرت به میان می آمد، اشک از دیدگانش جاری می شد و در عشق و محبت به آن سرور دو جهان اشک می ریخت. (1) استاد وثوقی همچنین نقل می کرد:

روزی آن بزرگوار برای بنده نقل کرد: در تبریز قصابی بود که از من خوشش نمی آمد و در پشت سر من از من بد می گفت و یا هر وقت مرا می دید، اهانت می کرد. روزی همان قصاب به پیش من آمد و گفت: حاج آقا مرا حلال کن! و سپس برایم گفت: شب در خواب حضرت علی علیه السلام را مشاهده نمودم و به من فرمود: فلانی را اذیت مکن، او از دوست داران ماست. (2)

از دیگر صفات آن عالم ربانی، علاقه فراوان به حضرت صدیقه کبرا و دفاع از حریم ولایت و امامت بود و زمانی که شنید کسی در قم به حقّ مسلم آن حضرت در فدک اظهار بی لطفی کرده، شدیداً ناراحت شد و تصمیم گرفت هر روز بعد از اقامه نماز ظهر و عصر در مسجد مدرسه حاج صفر علی، حدیث شریف کسا را برای مردم حاضر در نماز بخواند و شرح و توضیح بدهد. همچنین بدین منظور در شرح نهج البلاغه خود در مورد فدک و اهمیت آن و چگونگی غصب آن به درازا سخن گفته است . (3)

خطیب برجسته تبریز، حاج شیخ عبدالحمید بنابی در خاطرات خویش ضمن توصیف فضایل اخلاقی و علمی ایشان می گوید:

مرحوم میرزا آقا باغمیشه ای (احمد مدرس وحید) از افاضل علمای تبریز، از شاگردان برجسته آیت اللّه شهیدی و از مدرسان حوزه تبریز بود. در امر تعلیم و تربیت طلاب تا حدی سخت گیری می کرد و معتقد بود که طالب علوم دینی باید اصول مسائل ریز و

ص:131

درشت ادبیات عرب را، آن مقداری که در کتب درسی مرسوم مثل جامع المقدمات، سیوطی، مغنی، جامی و مطول آمده، بخواند و بداند تا بتواند عمق علوم فقه و اصول و حدیث و تفسیر و معارف اصیل را درک نماید. در برابر این سخت گیری مشهورش، البته طلاب فاضل و باسواد را خیلی تشویق می کرد. خدا رحمتش کند، خود نیز ادیب و ادبیات شناس خوبی بود. در مدرسه دینی ماهم خیلی زحمت کشید و برگردن طلاب و علمای تبریز حقّ دارد. آثار و کتبی را هم بویژه در شرح نهج البلاغه تألیف کرده است. حقّ او نیز در تبریز ناشناخته ماند. ایشان مورد اعتماد شهید مدنی و آیت اللّه ملکوتی بود و شهریه امام (ره) برای روحانیون و طلاب را به نیابت از نمایندگان امام تقسیم می کرد. (1)

ص:132

جناب مستطاب حجّت الاسلام والمسلمین آقای حاج شیخ احمد مدرس وحید معروف به «حاج میرزا آقا» (دامت افاضاته) یکی از رجال علمی می باشند که در این راه گام بزرگی برداشته و خدمت ارزنده ای انجام داده اند. (1)

شارح محترم در چهار مرحله به شرح و توضیح کلام مولی می پردازد:

در مرحله اوّل «اللغه» به ریشه یابی و معنای کلمات مشکل پرداخته است. مرحله دوّم «الاعراب»: شارح در این مرحله به تبیین و توضیح کلمات و جملاّت از لحاظ اعرابی پرداخته و ترکیب ادبی آنها را به شکل مطلوبی به انجام رسانده است.

مرحله سوم «المعنی»: شارح در این مرحله با انتخاب جملاّت به شکل کوتاه به ذکر معنای آنها پرداخته و در موارد متعددی سخن دیگر شارحان را بیان داشته و به نقد و یا قبول آرای آنها پرداخته است. مرحله چهارم «المصادر»: در آخرین مرحله، مصادر و مسانید خطبه را بیان کرده، گاهی مستدرکات خطبه در آخر کلام ذکر می کند.

2 . الدُرّ المنثور فی شرح زیارة العاشور: کتابی است به زبان فارسی در آداب ، فضایل و ثواب قرائت زیارت عاشورا که مؤلف آن را به در خواست شخصی به نام حاج علی تألیف کرده است . این کتاب در 255 صفحه در تاریخ 11 جمادی الاولی 1380 ق برابر با 10 آبان ماه 1331 ش در چاپخانه محمّدی علمیه تبریز در قطع رقعی به چاپ رسیده است . (2)

3 . شرح خطبه حضرت صدیقه کبری3: کتابی است مفید در شرح خطبه حضرت زهرای مرضیه علیها السلام که در 439 صفحه در سال 1348 ش در چاپخانه محمّدی علمیه تبریز در قطع وزیری به چاپ رسیده است .

4 . شرح دعای مکارم الاخلاق : شرحی است بر دعای مکارم الاخلاق صحیفه سجادیه که در سال 1354 ش در 680 صفحه به قطع وزیری در تبریز به چاپ رسیده است .

5 . شرح دعای کمیل (خطی) ؛

ص:133

6 . شرح قصیده سادسه (عینیه): شرحی است مفصل در 402 صفحه بر یکی از قصاید علویات سبع ابن ابی الحدید معتزلی . این شرح در سال 1353 ش به قطع وزیری در تبریز به زیور چاپ آراسته گردیده است .

7 . شرح نامه همایون: شرحی است مفصل بر وصیت امیرمؤمنان علیه السلام به فرزند بزرگوارش امام حسن مجتبی علیه السلام. این کتاب در 589 صفحه به قطع وزیری در سال 1398 ق در تبریز به چاپ رسیده است .

8 . پیرامون مصباح الشریعه (خطی) ؛

9 . تحقّیق و تصحیح هدایت الطالب الی اسرار المکاسب اثر آیت اللّه شهیدی: این کتاب در شوال 1372 ق برای بار اوّل با عنوان المکاسب المحشی با تصحیح چهار تن از شاگردان ایشان به نام های حضرات آیات حاج میرزا آقا باغمیشه ای، سید عبد العظیم حسینی ، حاج میرزا محسن کوچه باغی و حجّت الاسلام و المسلمین حاج میرزا علی شهیدی (داماد معظم له) در تبریز به چاپ رسید . چاپ دوّم آن در ربیع الاوّل 1375 ق با تصحیح آیت اللّه حاج میرزا آقا باغمیشه ای و با خط طاهر خوشنویس در تبریز منتشر گردید . چاپ سوّم آن به همّت آیت اللّه شهید حاج میرزا محمّد علی قاضی طباطبایی همراه متن مکاسب به چاپ رسید . چاپ چهارم آن نیز اخیرا به همّت عده ای از محقّقان در هفت جلد چاپ و منتشر شده است.

ص:134

گاهاً به اسم آقای آشتیانی پخش می شد تا مانعی از طرف مأموران حکومتی ایجاد نشود، ولی پس از پیروزی انقلاب شهریه به اسم خود امام داده شد. (1)

در نامه ای که امام خمینی در چهارم صفرالمظفر 1388 ق خطاب به حاج شیخ محمّد فقیهی مرندی نوشته، از مریضی آیت اللّه میرزا آقا باغمیشه ای اظهار تأسف نموده است. متن نامه چنین است:

بسمه تعالی

خدمت جناب مستطاب عمدة الاحکام آقای آقا شیخ محمّد فقیهی مرندی (دام علاه)! مرقوم محترم که حاکی از سلامت مزاج شریف و حاوی عواطف آن جناب به اینجانب بود، موجب تشکر گردید. سلامت و توفیق جنابعالی را از خداوند تعالی خواستار است. از کسالت آقای باغمیشه متأثر، امید است تاکنون رفع شده باشد. به آقای اسلامی راجع به ایشان چیزی نوشتم، از جنابعالی امید دعای خیر دارم. والسلام علیکم. روح اللّه الموسوی الخمینی (2)

ص:135

ص:136

ص:137

آیت الله شیخ احمد شاهرودی «دانشور بصیر» / محمد حسین صالح آبادی

اشاره

تولد

آیت الله شیخ احمد شاهرودی در سال 1281 قمری در شهر شاهرود و در خانواده ای مذهبی و اهل علم به دنیا آمد.

خاندان

جدِّ ایشان، عالم ربّانی آیت الله ملاّ محمد کاظم شاهرودی (1) ، از علمای برجسته دوره قاجار بود که به تقاضای مردم شاهرود در آن شهر اقامت گزید و با تشکیل حوزه درسی , اقامه نماز جماعت در مسجد امام حسن عسکری علیه السلام شاهرود و تأسیس مدرسه علوم دینی , به نشر احکام , تربیت طلاب و رسیدگی به امور مردم پرداخت. شاهرود به برکت هدایتگری ایشان از آفت بهائیت مصون ماند و حیات دینی خود را حفظ کرد (2).

ص:138

هم زمان با اقامت ایشان در شاهرود، دو تن از مروجان بهائیت به نام های «ملاّ حسین بشروی » و «قرة العین » از خراسان وارد این شهر شدند و به تبلیغ آیین خود پرداختند و گروهی را به خود جذب کردند . آیت الله شاهرودی به بحث و گفتگو و مناظره علمی با آنان پرداخت و سرانجام این دو را از شهر بیرون کرد (1). این امر آتش کینه را در دل های آنان شعله ور کرد و دستشان را به خون او رنگین ساخت . سید محسن امین عاملی می گوید: «بعد از این که مناظراتی بین آخوند و بهائیت انجام گرفت، یکی از افسران ترک یا کرمانی در خارج شهر بر سر راه شیخ کمین کرد و او را به قتل رساند» .

آیت الله حاج محمد علی (2) (م1293ق ) پدر شیخ احمد شاهرودی نیز از زمره دانشمندان و محقّقان علوم دینی به شمار می آمد. این عالم جلیل القدر جامع معقول و منقول بود و در فقه، اصول، فلسفه، کلام، حدیث و عرفان تبحر داشت . بنا بر نقل سید محسن امین در اعیان الشیعه، وی 52 تألیف در زمینه فقه، اصول، حدیث و کلام دارد؛ مانند «ردّ بر اخباریان» و «عصارة الفقاهة فی المهمات الفقهیة » (3). وی با تقاضای مردم شاهرود و به خواست مرحوم میرزای شیرازی از عراق به شاهرود بازگشت، اما بیش از چهل روز طول نکشید که دعوت حقّ را لبیک گفت. (4)

شیخ احمد در چنین کانونی که آکنده از عطر علم و فضیلت بود، به دنیا آمد و این به معنای بهره مندی از موهبتی ویژه برای رشد و تعالی است . ایشان با بهره جویی از این فرصت و همت والای خود , راه فراگیری علوم دینی و کسب فضایل اخلاقی را برای خویش هموارتر ساخت.

ص:139

در مراکز حوزوی بزرگ تر و با اساتید تواناتر می دید. از این رو، شهر نجف؛ یعنی کانون جوشان معارف اهل بیت را برای ادامه تحصیل برگزید .

ص:140

ص:141

ص:142

گویی به شبهات آنان در جامعه ایران نیز باید در قالب زبان فارسی صورت می گرفت. ما در اینجا گزیده ای از کتاب مدینة الاسلام ایشان را که در باره ضرورت حجاب است، در ذیل می آوریم؛ هر چند که این متن، متاثر از شیوه های نگارشی گذشته, دارای نثری فنی است، اما تلاش وی در زیبانویسی حائز اهمیت است. ایشان در بحث از رفتار مناسب برای بانوان که شریعت خواستۀ است می نویسد:

... و غضّ بصر در موقع خروج، و حفظ زینت و نرمی در گفتار، و آرامی در رفتار، و مراعات جلباب و ستر و خمار را که این اطوار مناسب مقام اوست، در شئون او اعتبار فرموده، دست اغیار و چشم نظّار را از آن مجمع محاسن و گلزار رخسار کوتاه نموده تا اجنبی، طمع در گل و مل و در پسته و بادام خسته و سیب برجسته و ترنج دل خسته و حقّه سربسته و شعر النبات سرشکسته و نقل آراسته آن ضعیفه پا شکسته ننماید، و گنجینه در بسته را نگشاید (1) ... .

نویسنده کتاب ارزشمند اعیان الشیعه نیز از او با عبارت « کان عالماً ...مجاهداً فی دفع الشبهات (2)» یاد کرده است . از این عبارت پیداست که تلاش فراوان ایشان در پاسخ گویی به شبهات دینی، توجه معاصرانش را به خود جلب کرده بود . این سخن سیّد محسن امین عاملی از آن جهت مهم است که خود وی نیز همپای آقا بزرگ تهرانی برای پاسخ به یک اشکال و شبهه علیه تشیع , به پا خاست و سال ها عمر خود را وقف این مجاهدت کرد .

ص:143

ص:144

چاپ رسیده است. پیش از آن نیز کتاب مرآت العارفین و گویا رساله های دیگر مؤلف در رد بابیان در سال 1343ق به صورت سنگی در490 صفحه به چاپ رسیده بود.

7. تفسیری ناتمام در رد برخی مطالب تفسیر «الجواهر فی تفسیر القرآن» (1) که شیخ جوهری طنطاوی نوشته بود. (2)

ص:145

احمد شاهرودی در کنار روحیه وظیفه شناسی، باعث شد نامش در فهرست نقش آفرینان این دوره مهم تاریخی ثبت شود . با شروع تهاجم فرهنگی روشن فکران وابسته و غربگرای دوره مشروطه , وی دست به قلم برد و در برابر هجوم شبهات ایستاد و آثار ارزشمندی از خود به یادگار گذاشت که بیشتر آنها در همان دوران به چاپ رسیدند.

او علاوه بر نقش آفرینی فرهنگی در حوزه قلم و نگارش , در عرصه تبلیغ نیز تلاش هایی در ایران و به ویژه شهر شاهرود کرد. این موقعیت و تشخّص ایشان در میان علمای نجف و مردم ایران به خصوص خراسان و شاهرود باعث شد تا نام او در بین بیست مجتهدی باشد که آخوند خراسانی برای نظارت بر مصوبات مجلس ملی دوره مشروطه معرفی کرد (1) (سوم جمادی الاولی 1328 ق )؛ هر چند فقط دو تن از این افراد در مجلس حاضر شدند . مرحوم شاهرودی نیز همچنان در شاهرود ماند و به تهران نرفت . از نظر تاریخی، این مقطع به دوران مشروطه دوم؛ یعنی پس از فتح تهران ازسوی مشروطه خواهان در سال 1327 قمری تعلق دارد .

در سال 1342 ق (برابر با 1302 شمسی ) در پی اعتراضات علمای نجف به دولت دست نشانده انگلیسی ها در عراق و تیره شدن روابط مرجعیت با آن دولت , آقا سید ابوالحسن اصفهانی و آقای نائینی از عراق به ایران و قم آمدند که در نزد عموم به تبعید این بزرگواران به ایران قلمداد شد. (2) گفته شده ایشان در پی اطلاع از این ماجرا آرام و قرار نداشت و در تلگراف خانه شاهرود بست نشست

ص:146

و پی در پی تلگراف هایی به عنوان اعتراض به دولت عراق و حمایت از علمای نجف ارسال می کرد. (1)

در سال 1345 ق ایشان عازم سفر معنوی حج می شود . در بازگشت از حج , با هم سفر حجّش آیت الله بروجردی وارد نجف می شود (2) . در سال 1346 ق و با گذشت چند ماه از حضور این دو عالم فرزانه در نجف , قانونی در ایران به تصویب رسید که اعتراض هایی را در پی داشت . این امر حاج آقا نورالله اصفهانی، از علمای فعال و مجاهد دوره مشروطه را بر آن می دارد تا از این فرصت برای سازمان دهی اعتراضات علیه رضا خان استفاده کند . وی به این منظور، به شیوه بست نشینی رو می آورد تا بدین وسیله همه اعتراض ها و فریادها را هماهنگ سازد . او حرم حضرت معصومه علیها السلام را برای بست نشینی انتخاب می کند و نامه هایی برای روحانیان دیگر شهرها می نویسد و آنان را به هجرتی سرنوشت ساز به قم فرا می خواند. بدین ترتیب، مهاجرت رهبران مذهبی به این شهر آغاز می شود . توجه بیشتر عالمان و متحصنان قم، به نجف اشرف و پشتیبانی آیات عظام و مراجع عالی قدر عتبات آیت الله سید ابوالحسن اصفهانی ، آیت الله میرزا محمد حسین نائینی و آیت الله میرزا علی آقا شیرازی بود و با ارسال تلگراف هایی از آنان کمک می خواهند . علمای نجف نیز به فکر چاره اندیشی و کمک به این نهضت می افتند. از این رو , در منزل نائینی جلسه ای با حضور سیدابوالحسن اصفهانی، آیت الله بروجردی، شیخ احمد شاهرودی و دیگران برگزار می شود و از نحوه برخورد با رضاخان سخن به میان می آید . نظر سید ابوالحسن اصفهانی بر قیام علیه رضاخان و سرنگونی او از طریق بسیج عشایر علیه او با اعزام گروهی از روحانیان به میان عشایر , استوار است، اما نائینی تنها راه مناسب را نرمی و ملاّیمت , جهت کاستن از تندی و خشونت او می داند . هر چند در این جلسه اتفاق نظری برای نحوه برخورد با رضاخان و حمایت از متحصنان به دست نمی آید، اما سید ابوالحسن اصفهانی بر دیدگاه خود پای بند است، از این رو، نامه ای برای این دو بزرگوار ( بروجردی و شاهرودی ) می نویسد و از آنها می خواهد به ایران بروند و مردم را علیه رضا خان بشورانند:

ص:147

شما هر دو, در ایران نفوذ دارید . من از شما می خواهم که بروید ایران و مردم را علیه رضا خان بشورانید. در این صورت، ما هم شما را کمک می کنیم، و گرنه من مقدّسین نجف را علیه شما می شورانم. (1)

مرحوم بروجردی اشکالاتی در این نوع برخورد می بیند و در پاسخ نامه سید می نویسد که این اقدام اشکالاتی دارد، اما به دلایلی جواب نامه را برای سید نمی فرستد و نزد خود نگه می دارد و همپای آیت الله شاهرودی روانه ایران می شود. (2)

رضان خان از جریان این سفر آگاه می شود . این امر در کنار تحصن قم، او را به شدت نگران می کند و به چاره جویی وا می دارد . از این رو، با دسیسه ای آقا نور الله اصفهانی را مسموم می سازد و او را در بامداد اول رجب 1346 ق به شهادت می رساند. از سوی دیگر، بر آن می شود از تأثیر روانی حرکت این دو بزرگوار به ایران در امان باشد. بدین جهت آنان در ورودی مرز قصر شیرین , بی سروصدا و مخفیانه دستگیر می شوند؛ به گونه ای که خبر آن نیز منتشر نمی شود و اعتراضی شکل نمی گیرد. آیت الله بروجردی را شبانه به طرف تهران می برند و در محله ستاد لشکر زندانی می کنند (3)و شیخ احمد شاهرودی نیز ده روز در قصر شیرین زندانی می شود. (4) پس از این دستگیری و ممانعت حکومت از هر گونه اقدامی, او به نجف باز می گردد و بیش از یک سال در آنجا می ماند و سپس راهی ایران می شود.

بنابراین وی فقط یک عالم و روحانی نبود، بلکه یکی از رجال بزرگ سیاسی آن دوران به شمار می آمد. از این رو شخصیت های سیاسی وقت به هنگام عبور از شهر با وی دیدار می کردند و برخی از احاطه این مرد روحانی بر امور سیاسی شگفت زده می شدند . با اینکه بعضی از دیدار کنندگان از نظر سیاسی با ایشان همسو و هم سلیقه نبودند، ولی به ایشان و شناخت سیاسی اش ایمان داشتند. (5)

وی از هم رزمان , یاوران و دوستان شهید مدرس محسوب می شد و همواره شعار زندگی سیاسی اش

ص:148

همان شعار معروف شهید مدرس بود که فریاد می زد: «سیاست ما، عین دیانت ماست و دیانت ما، عین سیاست ما» (1).

ص:149

با کمک برخی از نیروهای انتظامی در پی کسب قدرت در شهر بودند. مردم با آگاهی از این موضوع بسیار ناراحت و عصبانی شدند و نزدیک بود شورش و درگیریی رخ دهد. در چنین شرایطی، وی ابتدا مردم را به حفظ آرامش فرا خواند و سپس آنان را به مبارزه منفی با این گروه باطل دعوت کرد و از مردم خواست از معاشرت و ارتباط و داد و ستد با آنان خودداری کنند و حتی آنها را به حمام های عمومی راه ندهند. نفوذ کلام این عالم ربّانی و پیروی مردم از ایشان اثر خود را گذاشت و پس از مدت کوتاهی, آن گروه مجبور به ترک شهر و مهاجرت از شاهرود شدند.

مردم شاهرود نیز با دیدن محبت و فداکاری مخلصانه این مرد بزرگ، از صمیم قلب , شیفته و ارادتمند وی شدند. این نکته از نگرانی های آنان به هنگام بیماری او دانسته می شد که در این مواقع، مردم برای سلامتی وی صدقه می دادند و در محل زندگی ایشان که کوچه «آقا» نامیده می شد، جمع می شدند و ختومات می گرفتند . شاهد دیگر بر ارتباط قلبی مردم با ایشان , تعطیل عمومی شهر به هنگام سفر رفتن او و حضور آنان در جمع بدرقه کنندگان همراه با ناله و ضجه بود؛ رفتاری که به هنگام بازگشت ایشان، با قربّانی کردن و شادی و خوشحالی تکرار می شد.

ص:150

ص:151

که سکته کرد و آثار فلج در ایشان نمایان شد و دست و زبانش از کار افتاد . مردم وی را به منزل بردند. در برگه نوشت تربت با آب نیسان بیاورید و مخلوط کنید. این معجون شفابخش را آماده کردند و در کام ایشان ریختند که باعث شد همان لحظه زبانشان باز شود. (1)

از ویژگی های پسندیده وی , عزت نفس , پاکدامنی و نداشتن طمع بود. وی با توجه به جایگاه و منزلتی که در منطقه داشت، می توانست اموال مشروع فراوانی را به دست آورد، اما او از این زخارف روی گرداند و عمری را با عزت نفس و مناعت طبع گذراند و به هنگام مرگ , بدهی فراوانی برای فرزندانش به ارث گذاشت . ایشان به ندرت از اشخاص بزرگ و ثروتمندان هدیه قبول می کرد و گاهی که هدیه ای را می پذیرفت، فقط در صورتی بود که برایش ثابت باشد شائبه ای ندارد.

منزل او محل آمد و شد شخصیت ها , علما و مراجع بزرگ بود و ایشان برآن بود از آنان به شکل آبرومندانه ای پذیرایی کند، اما وضع زندگی شخصی و خانوادگی وی بسیار ساده و زاهدانه اداره می شد و به نان و پنیر و کشک سرد قناعت می ورزید.

وی بیشتر مواقع از قبول وجوهات شرعی خودداری می کرد و از صاحبان اموال در خواست می کرد آن را نزد خود نگه دارند و از طریق حواله هایی که ایشان به نیازمندان می داد، آن را مستقیماً به مستحقّان بدهند (2).

ص:152

ضیاء الدین عراقی و آیت الله العظمی نائینی بهره برد . در 1350 ق با ارتحال پدرش به شاهرود باز گشت و به تدریس فقه و اصول و تبلیغ و ترویج دین مشغول شد و همچون پدر با اخلاص و بدون چشمداشت، به رتق و فتق امور مردم شاهرود پرداخت . وی چند سالی است که در تهران زندگی می کند. (1)

2. دومین فرزند، جناب آقای اسد الله غروی است که سال ها در لباس روحانیت بود و به فرا گرفتن علوم دینی از فقه و اصول نزد اساتیدی اشتغال داشت، ولی به عللی به کار در ادارات دولتی رو آورد و در اداره ثبت اسناد استخدام شد. (2)

ص:153

الله بروجردی نسبت به او که در بخش های دیگر مقاله آمد، دلیل بر این ادعاست . همچنین او از همرزمان, یاوران و دوستان شهید مدرس دانسته شده است. (1)

ص:154

ص:155

غلامحسین جعفری همدانی «فقیه نستوه» / محمد حسین صالح آبادی

اشاره

ولادت

آیت الله غلامحسین جعفری همدانی در سال 1324 ق در خانواده ای متدین و ارادتمند به اهل بیت پیامبر: به دنیا آمد . پدرش حاج محمد تقی از اخیار و صالحان محل و برپا کننده مجالس سوگواری امام حسین علیه السلام بود . وی در دهه اول محرم در روستا به منبرمی رفت و به ذکر مصیبت سالار شهیدان می پرداخت.

محل تولد ایشان روستای شانگرین، (1) از توابع شهرستان رزن ِهمدان است . او دوران کودکی را در همین روستا به سر می برد، تا اینکه در آستانه نوجوانی برای تحصیل علوم دینی روانه شهر همدان می شود (2).

ص:156

ص:157

فقه را نزد سه تن از اساتید حوزه قم فرا بگیرد . او کتاب اصولی قوانین الاصول را در محضر آقا میرزا محمد ثابتی همدانی و کتاب فقهی شرح لمعه را نزد آقایان ملاّعلی معصومی همدانی و آقاشیخ غلامرضا طبسی (1)خواند (2).

ص:158

برخی طلاب در کنار دروس رایج و متداول حوزه نجف در فقه و اصول , به آموختن فلسفه نیز علاقه نشان می دادند . آیت الله جعفری نیز از این دسته بود . وی کتاب منظومه سبزواری در منطق و فلسفه را نزد شیخ مرتضی طالقانی و کتاب اسفار ملاّصدرا در فلسفه را نیز نزد آقایان سید حسین بادکوبه ای و میرزا احمد آشتیانی فرا گرفت.

ایشان در خصوص نحوه تحصیل در این دوران می گوید : بنده در ایّام تحصیل، خیلی مطالعه می کردم و شب ها تا ساعت ها از شب گذشته بیدار بودم و به مطالعه می پرداختم. یک وقتی مرحوم طالقانی، به من گفت:«آقای جعفری! کسب علم، همه اش، به تحقّیق و مطالعه و زحمت کشیدن نیست؛ العلم نور یقذفه الله فی قلب من یشأ. حفظ قوا و نیروی جسمانی هم لازم است. (1)

ص:159

من، صلاة ایشان اگر چاپ بشود، از صلاة مرحوم حاج آقا رضا بهتر است. حداقل، نقل اقوال در آن بیشتر است. مرحوم آقا ضیاء عراقی، بیان فوق العاده ای داشت. یک مطلب را به چند بیان می گفت. ایشان، هم فقه می گفت و هم اصول، ولی عمده, درس اصول ایشان بود؛ اصول فقه ایشان، خیلی قوی بود. شاگردان ایشان در کوشایی، ضرب المثل بودند. نوعاً در درس ایشان، کسانی شرکت می کردند که عشق به تحقّیق و علم داشتند. چون ایشان، شهریه ای به شاگردان نمی داد و تنها علاقه به تحقّیق و درس، موجب جذب شاگردان شده بود. مرحوم آقا سید ابوالحسن اصفهانی، فقه بسیار خوبی داشت. مرحوم آقا شیخ محمّد تقی آملی، فقه ایشان را بر فقه آقای نائینی ترجیح می داد. بنده از ابتدای ورود تا زمانی که ایشان در قید حیات بود، در درس خارج فقه ایشان شرکت می کردم (1).

آیت الله جعفری از نظر اخلاقی نیز استاد خود سید ابو الحسن اصفهانی را این گونه وصف می کند:

فردی بین نماز مغرب و عشاء، با چاقو به آقا زاده ایشان حمله می کند که منجر به قتل وی می شود. از این حادثه غم انگیز، دو خاطره عبرت آموز به یاد دارم:

ص:160

ص:161

همچنین به یاد دارم یک بار آیت الله خویی به من گفت : «دوست دارم مدرّس بشوم؛ مثل مرحوم آقا ضیاء.» گفتم: شان شما بالاتر از حد استادی است، شما شایستگی مرجعیت دارید و در آینده مرجعیّت خواهید یافت! که البته چنین نیز شد و ایشان مرجعیّت یافت. (1)

ص:162

در این آیه شریفه، خداوند از اهل ایمان خواسته است که از هر گروهی , تعدادی به مراکز دانش دینی بکوچند تا دانش و بینش دینی پیدا کنند و هنگامی که نزد قوم خود بازمی گردند، قوم خود را از عذاب خدا بیم دهند، شاید ایشان بترسند.

بازگشت به وطن و آگاه ساختن مردمان دیار خویش از آموزه های دینی نیز بر اساس تکلیفی است که از بخش دوم آیه بر می آید .آیت الله جعفری همدانی نیز پس از 23 سال تلاش علمی در حوزه نجف و بهره مندی از معارف اهل بیت , در سال 1328 ش تصمیم به بازگشت به وطن می گیرد. ایشان به تهران می رود و اقامه نماز جماعت در یکی از شبستان های مسجد جامع تهران (1) را بر عهده می گیرد و به وعظ و ارشاد مردم می پردازد (2). علاوه بر آن، به تلاش های علمی برای تربیت طلاب جوان نیز ادامه می دهد و تدریس کتاب اصولی رسائل و کتاب فقهی مکاسب را به عهده می گیرد.

ص:163

بنده این منزلی که اکنون دارم، از برکت در خواست جدّی از خداوند متعال است. در سال 33، این خانه را خریده ام و قبل از آن، خانه بسیار محقّری داشتم. با توجّه به اینکه ایاب و ذهاب زیاد داشتم، خیلی به زحمت افتاده بودم؛ از این روی، وقتی که مکه معظّمه مشرف شدم، به طور جدّی به خداوند عرض کردم: خدایا! این خانه، خانه توست، با این عظمت و بزرگی! هر شهر و دیاری هم که می روم، بهترین و زیباترین خانه ها، خانه توست. آخر من هم بنده توأم. چرا نباید خانه مناسبی داشته باشم؟ از حج که برگشتم، پس از مدت کوتاهی، با اینکه امکانات مادی نداشتم و نمی خواستم از سهم امام علیه السلام برای خرید خانه استفاده کنم، خداوند اسباب خرید این خانه را مِن حیث لا یَشعُر، تهیه کرد و راه قرض آن را هم فراهم نمود. (1)

عزت شاهی، مبارز معروف دوران انقلاب نیز در باره این روحیه ایشان می گوید :

به یاد دارم روزی مأمورین ساواک تحت عنوان سازمان اوقاف چکی به مبلغ یکصد هزار تومان به او دادند تا ایشان خرج مسجد کند. گفتند : حاج آقا! شما این را بگیرید و فقط یک امضا کنید و هر طور صلاح دانستید، آن را خرج کنید. من آنجا بودم. شیخ نگاه تند و غضب آلودی به آنها کرد و گفت: من حقّ السکوت نمی گیرم، بروید سراغ کسانی که به آن احتیاج دارند. این پیشنهادها در شرایطی به او می شد که وی گاهی به نان شبش محتاج بود. خودش می گفت: گاهی بعد از نماز ظهر و عصر که می خواستم بروم خانه، چون پول نداشتم تا نان بگیرم، داخل مسجد می ماندم ، می خوابیدم ، کتاب و قرآن می خواندم ، تا غروب بشود و در این فاصله پولی به دستم برسد . می گفت : روزی به خانه رفتم، دیدم خدمۀ خانه گریه می کند، علت را پرسیدم، گفت : « به یک قصابی رفتم تا پنج سیر گوشت نسیه بگیرم ، قصاب نداد. چرا باید وضع این طوری باشد ، آخر شما آیت الله هستید ، محترم هستید و ... » که شیخ هم حقّ را به قصاب داده بود و گفته بود او در برابر ما وظیفه ای ندارد. گوشت می فروشد، باید پولش را بگیرد . او تا این حد وارسته بود ، با اینکه کلی وجوهات در دستش بود، اما زندگی اش در عسر و حرج بود (2) .

ص:164

ص:165

را محاکمه کنند. در موقع ابلاغ حکم گفتند: «آیت الله حکیم، از اعلیحضرت تقاضا کردند که شما را آزاد کنیم». من گفتم: آیت الله حکیم، به شاه دستور داده اند، نه اینکه تقاضا کنند! در هر صورت ما را آزاد کردند؛ امّا التزام گرفتند که هر وقت برای محاکمه دعوت شدیم، حاضر شویم.

مرتبه دیگر که زندانی شدم، مربوط می شود به سخنرانی که در مدرسه فیضیه قم داشتم. یک وقتی که قم مشرّف شده بودم، وارد مدرسه فیضیّه شدم، دیدم طلاب جمع هستند. مناسب دیدم یکسری از جنایات رژیم را برای طلاب و فضلا باز گو کنم. استخاره کردم. خوب آمد، لذا در ایوان جلوی دارالشفاء ایستادم و شروع کردم به صحبت و انتقاد از رژیم منحوس پهلوی. به تهران که برگشتم، دستگیر و روانه بازداشتگاه شدم. چند ماهی در زندان قزل قلعه به سر بردم. وقتی خواستند آزادم کنند، گفتند : «باید التزام بدهی که نه سخنرانی بکنی و نه از شهر خارج بشوی».گفتم: چنین التزامی نمی دهم. مرا برگردانید زندان. حاضر هستم در زندان بمانم، ولی چنین التزامی ندهم! وقتی این برخورد را از من دیدند، حاضر شدند بدون هیچ گونه التزامی، رهایم کنند.

مرحله سوم بازداشت من، حدود سال 1350ش بود که علیه رژیم پهلوی سخنرانی کردم و پس از سخنرانی، توسّط مأموران ساواک دستگیر شدم. این سخنرانی در پاسخ به سخنان شاه بود که در کنار قبر کورش، در تخت جمشید گفته بود: «کورش! بخواب، ما بیداریم». من در پاسخ به این سخن، مشکلات ومعضلات کشور را بر شمردم و سخنان او را به تمسخر گرفتم. سخنرانی بسیار پر شوری بود. جمعیت هم زیاد بود. پس از این سخنرانی، مرا دستگیر کردند و به قزل قلعه بردند. ابتدا در انفرادی بودم. مدتی که گذشت، به بند منتقل شدم. در بندی که من بازداشت بودم، عده ای از بزرگان حضور داشتند، از جمله آیت الله منتظری و حاج سید احمد آقا خمینی. در این بند، به لحاظ اینکه سن من از دیگران بیشتر بود , مرا پیش نماز قرار دادند. مدّتی در حبس بودم، بعد آزادم کردند، ولی با این شرط که کشور را ترک کنم. کشوری که تعیین کردند، عراق بود. استخاره کردم که از کدام مرز بروم: خسروی یا بصره؟ مرز بصره خوب آمد؛ لذا از مرز بصره رفتم.در مرز به من گفتند:«ورود شما به عراق ممنوع است!» خیلی ناراحت شدم. متوسّل شدم به فرزند بزرگوار علی علیه السلام، یار با وفای امام حسین علیه السلام، حضرت ابوالفضل العباس علیه السلام. طولی نکشید که یکی از مأمورین از آنجا آمد پیش من و گفت: «مشکل شما چیست؟» گفتم: رژیم ایران مرا اخراج کرده است، شما هم مرا راه نمی دهید. چه کنم؟

ص:166

گفت: «مسئله ای نیست». ماشین آماده کرد و مرا فرستاد بصره. بصره که آمدم، مسئول آنجا گفت: «شما حقّ خروج از عراق را ندارید، ممنوع الخروج هستید!» گفتم: اشکالی ندارد. مرا تحت الحفظ، روانه نجف کردند. نجف که رسیدم، مرحوم آقا سید مهدی حکیم که خیلی به من اظهار لطف می کرد، گفت: «اینان اشتباه کرده اند. شما ممنوع الورود به عراق هستید و نه ممنوع الخروج از عراق». بعداً جناب آقای سید رضی شیرازی نیز به من گفتند: «همان ایّام، اسم شما را در مرز خسروی، در لیست ممنوع الورودهای به عراق دیده بودم». گویا علت این تصمیم رژیم عراق، تلگرافی بود که من یک وقتی به مرحوم آیت الله حکیم مخابره کرده بودم و محتوای آن، با سیاست های دولت عراق در تعارض بود . بالأخره توسل من به آن بزرگوار علیه السلام، مشکل را حلّ کرد و مأموران مرزی عراق را دچار چنین اشتباهی کرد. در هر صورت، در مدرس یکی از مدارس سکنا گزیدم و برخی از بزرگان نجف از جمله: حضرت امام (رحمة الله علیه) به دیدنم آمدند. مرحوم آقا مصطفی خمینی، خیلی به من اظهار لطف می کرد و آن چند روزی که دید و بازدید داشتم، ایشان پیش من می آمد و از مهمان ها پذیرایی می کرد. آن مرحوم، روزی از من خواست که با حضرت امام، خصوصی ملاّقات کنم .پذیرفتم و خدمت ایشان رفتم .از ایشان خواستم مقداری با علمای ایران، مدارا کند؛ چون خود امام، خیلی قاطع و شجاع بود، ولی همه که نمی توانستند آن گونه باشند.تا وقتی که آنجا بودم، حضرت امام، دو بار توسط مرحوم آقا مصطفی، برای من پول فرستادند که یک بار آن را قبول نکردم. گفتم: قصد توهین نیست. من برای ایشان جان فشانی می کنم. نیازی ندارم. بنده باید برای ایشان پول بیاورم.

حضرت امام (رحمة الله علیه) وقتی که در ترکیه تبعید بودند، خیلی تلاش کردم و از بازاریان و تجار پول جمع کردم و برای آن حضرت فرستادم .

بالآخره اقامت من در نجف شش ماه طول کشید و به لطف خداوند، بدون اینکه به مشکلی برخورد کنم، به ایران بر گشتم. اینکه می گویم: لطف خدا شامل من شد، واقعاً همین طور بود؛ زیرا کار آن قدر پیچیده و مشکل بود که آقایی به من پیشنهاد کرد به سفارت ایران در بغداد بروم و التزام بدهم تا اجازه ورودم را به ایران بدهند.حاضر نشدم. گفتم: می روم، اگر مانع شدند، بر می گردم نجف.

ص:167

ص:168

ص:169

«آقایان سوزمانی ها ! (به سازمانی ها می گفت سوزمانی ها) روز بیست و یکم این چیزک هایشان (ضبط صوت هایشان) را بیاورند که من می خواهم فردا مطالب مهمی بگویم ، کامل آن را ضبط کنند و به گوش اربابان شان برسانند ، نه چیزی کم و نه چیزی زیاد ! "

روزی در مسجد پای منبر آقای جعفری نشسته بودیم و احساس می شد که چند ساواکی هم بین جمعیت هستند. بین صحبت او ناگهان گربه ای از پنجره پرید داخل مسجد ، ایشان گفت: «راه را باز کنید تا از مسجد برود بیرون. شیطان به هر لباس در می آید. این ساواکی ها هم چون شیطان هستند، ممکن است به شکل گربه در آمده باشند. بگذارید تا برود بیرون!» مردم با خنده، گربه را از در مسجد بیرون کردند . ساواک واقعاً حریف آقای جعفری نبود. مانده بودند که با او چه کنند. به او می گفتند: "شیخ دیوانه ! " چرا که هر چه تشخیص می داد، علیه رژیم شاه می گفت. یک بار تیمسار مقدم به او تلفنی گفته بود که: آقا شما بهتر است برای تبلیغات اسلام از تلفنت، از قلمت استفاده کنی، نامه بنویسی ، توصیه بکنی و برای هر کاری ما کمکت می کنیم، مقاله ای بنویس ، مجله ای تأسیس کن، بودجه اش را ما تأمین می کنیم. چرا با سخنرانی خودتان را به زحمت می اندازید؟ شیخ هم مطالب و پیشنهادات تیمسار را بالای منبر طرح کرد و گفت: «من در همان پشت تلفن به او گفتم که آن قلم و آن دست و آن گوشی بشکند، آن زبان لال بشود که بخواهد با تلفن توصیه و تبلیغ کند. شما بروید و این دام را برای مرغ دیگری بگذارید. من اهل این حرف ها نیستم ، کار خودم را می کنم».

روز بیست و یکم او با یک بقچه زیر بغل وارد مسجد شد، به پای منبر که رسید، گفت: «بالاخره اگر ما بخواهیم داخل آب برویم، خیس می شویم، من هم الآن کفنم را آورده ام؛ چرا که می خواهم حرف هایی بگویم که شاید سوزمانی ها را خوش نیاید و بخواهند مرا بزنند». بعد سینه اش را باز کرد و گفت: «اگر می خواهید بزنید، به همین جا بزنید، تا لااقل در جا در همین مسجد بمیرم. من مجبورم که به نصیحت شاه عمل کنم؛ چرا که می ترسم در روز آخرت یقه ام را بگیرد و بگوید من که گفته بودم نصیحت کنید، پس چرا نکردید».

سپس آقای جعفری شروع به خواندن متن سخنرانی شاه کرد و گفت: «حالا من می گویم شاه زمانی که این حرف ها را زد، دستمال ابریشمی در دست داشت. آن موقع ضعیف بود ، نه تانکی داشت، نه ارتشی ، نه آمریکا پشت سرش بود و ...، اما الآن قدرت دارد ، ارتش دارد ، توپ و تانک دارد ، آمریکا از او حمایت می کند ، پس دیگر روحانیت به درد نمی خورد و باید خفه شود ، خمینی

ص:170

تبعید شود ، در مملکت تمام قوانین ضد اسلامی پیاده شود ؟ ... خدایا! تو شاهد باش که من تکلیفم را انجام دادم و آنچه شرط بلاغ است، گفتم تا در روز قیامت گیر نباشم». معلوم بود بعد از این سخنرانی او را دستگیر می کنند. خبر هم داشتیم که مأموران سر خیابان بوذر جمهری (15 خرداد) منتظر هستند ، لذا بعد از اینکه آقای جعفری از منبر پایین آمد، به او گفتم: «حاج آقا! می خواهند شما را بگیرند». گفت: «من که آماده ام ، مسئله نیست !» گفتیم: «پس برای اینکه کمی اینها را دست بیندازیم ، بیایید از بازار مولوی بروید. اگر آنجا گرفتندتان که گرفتند، و اگر نه فبها المراد».

او پذیرفت و راه افتاد و جمعیتی پشت سرش صلوات گویان مشایعتش می کردند. سر چهارراه مولوی که رسیدیم، دیدیم چند مأمور با یک خودرو بنز منتظر هستند . آقای جعفری را سوار ماشین کردند و با خود بردند. چند ماهی در زندان بود که بعد با وساطت آیت الله حکیم آزاد شد.

هنگام محاکمه در دادگاه، تیمسار خواجه نوری (رئیس دادگاه) می گوید: «آشیخ! هر گاه اسم اعلیحضرت برده می شود، برای احترام بلند شو !»

آقای جعفری عصبانی می شود و می گوید: «تو کسی نیستی که بخواهی به من دستور بدهی !» بعد عصایش را بلند کرد و به سوی عکس شاه گرفت و گفت: «من با این مخالفم ، آن وقت تو می گویی برای اسمش بلند شوم؟ من برای خودش بلند نمی شوم تا چه رسد به اسمش و ...».

در سال 1350 ساواک وقتی دید نمی تواند جلو این آدم نترس و از جان گذشته را بگیرد، او را دستگیر و به عراق تبعید کرد. در این دوره او سفری به شامات و دمشق رفت. وقتی از تبعید برگشت، باز دست از سخنان تند و نقادانه اش بر نداشت .

روزی بر بالای منبر گفت: روزی در بازار دمشق عرب ها با انگشت به یکدیگر نشان مان می دادند و می گفتند: «أَخُ الیهود»... پرسیدم : آخر برای چه ؟... گفتند: در حالی که ما با اسرائیل در جنگیم، شاه شما به این کشور نفت و پول می دهد و کمک می کند. من در آنجا تقیه کردم و از شاه دفاع کردم ... اما واقعیت چیز دیگری است، واقعاً اگر کسی به دشمن در حال جنگ با مسلمانان کمک کند، حکم کافر حربی را دارد و کشتنش واجب است... .

او الگوی خوبی از شجاعت و شهامت و ایمان برای من بود و من در زندگی و در مبارزه از او بسیار تأثیر گرفتم و به خاطر شرکت در برنامه ها و سخنرانی های او چند بار به ساواک و کلانتری احضار شدم.

ص:171

یک بار در مغازه بودم که تلفن زنگ خورد... پشت خط سرهنگ افضلی بود، رئیس ساواک بازار. حداکثر دو روز مهلت داده بود تا شش قطعه عکس بفرستم، من هم گوش نکردم، تا اینکه... آمدند و... دستگیرم کردند و به ساواک بازار بردند. در آنجا فهمیدم که درباره رفتن به مسجد شیخ غلام حسین جعفری است ، به غیر از من افراد دیگری را نیز برده بودند؛ چرا که حریف خودش نمی شدند، می خواستند با تهدید و زور و فشار پشت سر ایشان را خالی کنند.

گفتنی است کتاب «آیت الله حاج شیخ غلامحسین جعفری همدانی به روایت اسناد ساواک»،تدوین آقای اکبر خوش نژاد، گزارش مستندی از مبارزات ایشان است. این کتاب با استقبال عمومی اهل فرهنگ روبه رو شده است. (1)

ص:172

آیت الله جعفری همدانی در دوران تبعید امام در ترکیه تلاش بسیاری کرد تا کمک های مالی بازاریان و تجار را برای امام راحل بفرستد. در دوران مبارزه نیز پیوسته با طرفداران امام ارتباط داشت و مسجد گرمخانه و منزل شخصی وی به محلّی برای تجمع پیروان امام تبدیل شده بود. وی معمولاً از طریق آیت الله سید احمد خوانساری نماینده امام در ایران با امام در ارتباط بود و وجوهات شرعی را از طریق حاج سید صادق لواسانی به نجف اشرف نزد امام می فرستاد. (1)

پس از تبعید به عراق، او با مشکلات فراوان خود را به نجف می رساند و در یکی از کلاس های درس حوزه ساکن می ود. در این مدت برخی از بزرگان نجف از جمله حضرت امام (رحمة الله علیه)، به دیدن ایشان می روند. مرحوم آقا مصطفی خمینی نیز خیلی به ایشان اظهار لطف می کند. (2)

در دوران پیروزی انقلاب ایشان به دلیل بیماری قلبی در منزل بستری بود و نمی توانست به دیدار امام خمینی برود؛ از این رو، امام از آقای لواسانی می پرسد:«آقای جعفری کجاست؟» ایشان در پاسخ می گوید:«آقای جعفری بیمار است و در منزل بستری است». از این رو آقای لواسانی را چندین بار به نمایندگی از خود, برای عیادت و احوالپرسی ایشان به منزل می فرستد (3).

ص:173

مبارز و مخالف دستگاه بودند. لذا هر زمانی که در آن مسجد روضه ای بود یا مثلاً اگر در ماه رمضان مسائلی و وفاتی یا جریانات خاصی پیش می آمد، اگر آنجا مجلسی می گذاشتند، ایشان سعی می کرد از آخوندها و روحانیونی که جنبۀ سیاسی دارند و مبارز هستند، استفاده کند. البته خودش هم اکثراً بین دو نماز صحبت می کرد و هم همین مسائل سیاسی را مطرح می کرد. افرادی را هم که دعوت می کردند، چون خیلی هم می آمدند پای سخنرانی شان، بعد از چند روز دستگیر می شدند یا از آنها تعهد می گرفتند که دیگر در آن مسجد سخنرانی نکنند.

برای یکی - دو مرتبه یا یکی - دو سال، یکی از منبری های مسجد، شخص جناب آقای خامنه ای بودند. خوب ایشان آنجا بیشتر صحبتشان درباره همین مسائل مبارزه و تفسیر قرآن بود...آقای جعفری می گفت:«این آقای خامنه ای مفسّر خوبی است، برداشت های او از قرآن خیلی خوب است و خوب تفسیر می کند... می تواند تفسیر خوبی بنویسد... یکی از افرادی است که در آینده می شود در مسائل اسلامی از ایشان استفاده کرد»... آقاشیخ غلامحسین جعفری، نسبت به آقا خیلی لطف داشتند، همیشه هم از ایشان تعریف می کردند. حتّی این اواخر هم که در کهولت سن و مریض بودند، آمدند ملاّقات ایشان. زمانی هم که آقا رئیس جمهور بودند، آقای جعفری آمدند ملاّقاتشان. با چرخ او را آوردند و بردند. (1)

ص:174

خود می دانست و بدین لطف پروردگار راضی و آرام بود . خداوند ایشان را با مجاهدان راستین آیین محمدی محشور گرداند (1).

ص:175

ص:176

ص:177

شیخ محمد علاّمه «خطیب فداکار» / سید غلام حسین صادقی بلخابی

اشاره

استاد شیخ محمد علاّمه، روحانی فاضل، ادیب و مدرس ارزشمندی بود که از اوان جوانی بر اثر استعداد، همت و تلاش مستمر، شایستگی بیشتری را نسبت به بسیاری از معاصران و هم دوره هایش نشان داد. وی عمر خود را در حوزه های علوم دینی درجهت فراگیری علوم و فرهنگ اهل بیت علیهم السلام مصروف ساخت و از آبشخور علمی و معنوی آن بهره برد و سعی کرد چگونه زیستن را با ادب، اخلاص و خدمت رسانی در آمیزد.

تولد

شیخ محمد علاّمه در سال 1315ش در خانواده ای روحانی واقع در منطقه یکه ولنک استان بامیان دیده به جهان گشود. نام پدرش محمد عطا، معروف به ملاّ عطا از جمله بزرگان و مروجین فرهنگ اسلامی در منطقه به حساب می آمد.

ص:178

ص:179

استاد محمد علاّمه در دروس فقه و اصول اساتید ذیل شرکت کرد:

1. شیخ اسماعیل عالمی 2. حاج سید محمد معروف به حاج دهنه، از عالمان برجسته و عارفان بنام عصر خود بود که مردم منطقه از وی کرامات فراوانی نقل می کنند. 3. استاد شیخ ناصر سرپلی. اساتید نام برده از چهره های علمی ناحیه شمال کشور افغانستان به حساب می آمدند و استاد شیخ محمد علاّمه در محضر ایشان افتخار شاگردی پیدا کرد.

استادان وی در نجف عبارت اند از: آیات بزرگوار:

صدرا بادکوبه ای، میرزا کاظم تبریزی، حسین راستی کاشانی، سیدابوالقاسم خویی، شیخ مجتبی لنکرانی.

شیخ محمد علاّمه در قم نیز از محضر بزرگانی چون حضرات آیات:

محمد فاضل لنکرانی، ناصر مکارم شیرازی، حسین وحید خراسانی و حسین نوری همدانی بهره برد.

در سال 1348 حکومت بعثی عراق حوزه علمیه نجف را تحت فشار قرار می دهد که با واکنش علمای حوزه روبه رو می شود و علما و روحانیت دست به تظاهرات می زنند که در نتیجه، بسیاری از آنان دستگیر و زندانی می شوند. استاد علاّمه نیز که در تظاهرات شرکت داشت، دستگیر می گردد و به زندان بعثی ها می افتد. بر اثر شکنجه، گوش چپ ایشان آسیب می بیند و شنوایی خود را از دست می دهد.

او پس از حدود یک ماه، آزاد و از عراق اخراج می گردد و به ایران می آید و هر چند حوزه علمیه قم زمینه خوبی برای تحصیل و تدریس بود، ولی ایشان به دلیل دعوت مردم و احساس مسئولیت در سال 1350 به وطن خود باز می گردد و مورد استقبال چشمگیر مردم قرار می گیرد. (1)

ص:180

ص:181

علاّمه خوانده می شد. (1) در مناسبت های گوناگون مذهبی همانند محرم، صفر و رمضان هر گاه مجلسی گرفته می شد، استاد علاّمه که خود خطیب توانایی بود، سخنرانی می کرد. (2)

ص:182

حساب می آمد و از آنجا که جان ایشان نیز با خطر مواجه گردید، افغانستان را به قصد ایران اسلامی ترک گفت و وارد حوزه علمیه قم گردید. (1)

ص:183

با احترام، گواهی می شود استاد محترم جناب مستطاب آقای مرحوم محمد علاّمه فرزند محمد عطا و به شمارۀ پرونده 180 مدت چهار سال در مدارس تحت پوشش مرکز مدیریت حوزه های علمیه به تدریس دروس سطوح عالی اشتغال داشته اند. (1)

ص:184

ص:185

سیدعلی رضا ریحان یزدی (1330-1408 ق.) «ریحان دانشوران» / حبیب الله سلمانی آرانی

اشاره

تولد و زادگاه

سید علی رضا (ریحان الله) فرزند سید محمد در محرم سال 1330 قمری برابر با 1290 شمسی در یزد و خانواده ای که اهل علم و دانش و تقوا بود، قدم به عرصۀ وجود نهاد.

مادرش به رسم احیای یاد بزرگان در گذشتۀ فامیل، نام جدّ مادری اش سید علی رضا را بر او گذاشت.

پدر و مادر

پدر سید علی رضا، سید محمد حسینی یزدی (مدرّس سعیدی) فرزند سید هاشم، در سال 1294ق در یزد متولد و در نوجوانی به تحصیل علوم و دانش های متعارف روز پرداخت. (1) او از محضر بزرگانی همچون آیت الله سید مرتضی مدرّسی (1343ق) که بعدها داماد وی شد، و دیگران بهره علمی برد و تا پایان عمر در زادگاهش به فعالیت های تبلیغی و دینی اشتغال ورزید.

ص:186

آقا سید محمد دو پسر فاضل و اهل علم به نام های حجج اسلام آقایان سید ابوالفضل و سید علی رضا و یک دختر داشت که به همسری حجت الاسلام حاج شیخ محمد محقّقی لاهیجی (1389ق) در آمد. (1)

وی پس از سال ها اشتغال به امامت جماعت و تبلیغ و ارشاد اهالی یزد سرانجام در 18 محرم سال 1365 بدرود حیات گفت و در مقبرۀ عطارها واقع در مزار «جوی هرهر» که بسیاری از عالمان و صالحان یزد آرمیده اند، به خاک سپرده شد.

مادر سید علی رضا، دختر آیت الله آقا سید مرتضی مدرسی، از بانوان مؤمن و صالح و از خانوادۀ اصیل و سرشناس سادات مدرسی یزدی بود که به علم و تقوا شهرت داشتند.

تبارنامۀ سید علی رضا بدین شرح است: سید علی رضا (ریحان الله)، فرزند محمد فرزند هاشم، فرزند محمد فرزند محمد علی، فرزند علی نقی، فرزند حسین، فرزند محمد سعید، فرزند محمد، امین، فرزند محمد، کبیر، فرزند محمد رضی، فرزند محمد محسن، فرزند غیاث الدّین الحسینی الحسنی... (2)

ص:187

کسب اجازه از پدر راهی کرمان شد و مدتی در مدرسۀ معصومیۀ کرمان سکونت گزید و به تحصیل پرداخت.

او بیشتر از دو استاد برجستۀ آن حوزه حجج اسلام، میرزا احمد اهل زنجان و سید شهاب الدین نجفی بهره برد و پس از مدتی به زادگاهش بازگشت. سید علیرضا که طعم شیرین تحصیل و یادگیری علوم پایۀ حوزوی را چشیده بود عزم خود را برای تحصیلات عالی در حوزۀ علمیۀ قم جزم کرد و تصمیمش را با پدر در میان گذاشت. پدر با مشورت و مساعدت یکی از بازرگانان متدین و نیکوکار یزد آقای حاج علی اکبر ریسمانی که از وضع زندگی و شرایط خانوادگی آنان آگاهی داشت و متکفل کمک هزینۀ تحصیلی او شده بود، با عزیمت فرزند برای تحصیل در قم موافقت کرد. (1)

سید علیرضا در روز ششم ربیع الثانی سال 1350 به اتفاق آقا میر محمد مدرسی فرزند آقا سید ابراهیم امام جمعه یزدی از زادگاهشان یزد به قم مهاجرت کردند.

نخستین شب ورودشان به قم را در حجرۀ آقا سید یحیی مدرسی (1383ق) (2) به سر بردند. روز بعد آیت الله حاج شیخ عبدالکریم حائری (1355ق) مؤسس حوزه به دیدار آن دو طلبۀ جوان یزدی آمد.

میزبان، آنها را به حاج شیخ معرفی کرد. سپس از سوی آیت الله حائری منزلی اجاره ای برای آن دو و چند نفر دیگر از طلاب یزدی فراهم شد. سید علیرضا چند سالی را در قم ماند و پیوسته مورد لطف حاج شیخ بود.

سید علیرضا در این دوره از تحصیلات محضر استادان بزرگ حوزه علمیۀ قم در علوم فقه و اصول همچون آیات عظام آقایان حاج شیخ عبدالکریم حائری، میرزا محمد فیض (1370ق)، (3) میرزا محمد ثابتی همدانی (1365ق) (4) سید شهاب الدّین مرعشی نجفی (1411ق) (5) و در اخلاق از میرزا جواد آقا همدانی [ظاهراً شیخ محمد جواد انصاری همدانی] (1379ق) (6) بهره های فراوان برد.

ص:188

در تابستان یکی از سال های تحصیلی، سید علیرضا برای دیدار دوستش که در نهاوند اقامت داشت، عازم آن دیار گردید. چون به بروجرد رسید، جاذبه ی معنوی و علمی آیت الله بروجردی او را از ادامۀ سفر باز داشت و او مدتی در بروجرد ماند و در دروس خارج فقه و اصول آیت الله بروجردی که در یکی از اتاق های منزلش تشکیل می شد، حاضر شد و از محضر ایشان استفاده های فراوان کرد.

پس از بازگشت از این سفر تا زمان وفات آیت الله حائری در سال 1355قمری در قم بود و بعد از رحلت ایشان به زادگاهش یزد بازگشت و مدتی هم در آنجا ماند. (1)

ریحان یزدی در خاطره ای مربوط به آن زمان، نقل می کند: «... حبّۀ قندی را به دست آیت الله بروجردی دادند تا حسب مرسوم دعا خوانده و بر آن بدمد. معظم له فقط سرزبانی به قند زد و آن را مسترد داشت. این کار و نکته، آدمی را به دو موضوع متوجه می سازد؛ یکی نکوهش از دمیدن به غذا و طعام و دیگر اینکه شفا در نیم خوردۀ مؤمن است و این هر دو از ائمۀ معصومین علیهم السلام به صحت پیوسته است. من از اینجا دانستم که این عالم بزرگوار تسلیم عادات و رسوم مردم نمی شود. هم اگر مشتمل بر امر مباحی باشد، و در جمیع امور چه کوچک و چه بزرگ، همان راهی را می پیماید که اجداد طاهرینش پیمودند. (2)

ص:189

گواهی دیگر، گواهی مدرسی ریحان یزدی در فقه و اصول است که در سال 1313شمسی، وزارت فرهنگ برای وی صادر کرده و دیگری اجازۀ نامه وزارت معارف - آموزش و پرورش آن زمان - است که در سال 1315شمسی برای ریحان یزدی صادر شده و وی را مدرّس شناخته شده ای دانسته است که می تواند در لباس روحانیت باقی بماند. (1)

در قسمتی از اجازۀ روایی محدّث قمی به ریحان یزدی آمده است:

«... الحمدلله الّذی اوضح لنا السّبیل إلی الأحکام و جعل الرّوایة طریقاً لأخذها من هداة الانام... و بعد فإنّ الأخ فی الله السید علیرضا الریحان الیزدی (ارقاه الله تعالی الی ذروة الآمال)...؛ بانام خدا و حمد و ستایش او که برای ما راه های دستیابی و رسیدن به احکام را از طریق روایت و حدیث از پیامبر صلی الله علیه و آله و جانشینان او واضح و روشن کرد...

برادر دینی و الهی سید علیرضا ریحان یزدی که خدا او را به آرزوها و خواسته های دینی اش برساند، از من خواست تا در نقل روایت از گذشتگان و از کتب حدیث معروف به او اجازه دهم...»

بسم الله الرحمن الرحیم

الحمد لله الذی أوضح لنا السبیل إلی الأحکام و جعل الروایة طریقاً لأخذها من هداة الأنام و الصلوة و السلام علی سیّد أنبیائه و سفرائه المعصومین الکرام و بعد فإنّ الأخ فی الله السیّد علیرضا الریحانی الیزدی أرقاه الله تعالی إلی ذروة الأمال و الأمانی قد طلب منّی إجازة ما قد صحّ لی إجازته مما صنّفه و رواه علمائنا الماضون و سلفنا الصالحون رضوان الله علیهم من الکتب الاربعة المشهورة الّتی هی دعائم الاسلام و مرجع الفقهاء العظام و غیرها من الکتب المعتبرة المشهورة فأجزتُ له أن یروی عنّی جمیع ما رویتُه عن مشایخی العظام أعلاها و أغلاها ما أرویه إجازة عن الشیخ الاجل ثقة الإسلام خاتم المحدّثین العظام العالم الکامل الخبیر و المتبحّر الناقد البصیر ذی الفیض القدسی الحاج شیخ مرتضی الانصاری عن مولانا الحاج ملاّ احمد النراقی عن شیخنا العلامة الطباطبائی بحر العلوم عن المحقّق البهبهانی عن أبیه المولی محمّد أکمل عن العلاّمة المجلسی بطرقه المذکورة فی إجازات بحارالأنوار و نتبرکُ بحدیث شریف یزین به المشایخ سلسلة الأجازات فنقول أروی إجازة عن الشیخ الأجل المتبحّر الفقیه المحدث الحاج محمّد حسین النوری عن الشیخ الأجلّ الأفقه الأعلم الأزهد الحاج شیخ مرتضی الانصاری نوّر الله مرقده عن السید الجلیل الفقیه السید صدر الدین محمّد العاملی الإصفهانی من أبیه الفاضل السیّد صالح من أبیه السید محمّد بن زین العابدین عن الشیخ الأجل محمّد

ص:190

بن الحسن الحر العاملی صاحب الوسائل عن العلاّمة المجلسی عن سیّد الحکماء المیرزا رفیع الدین النائینی عن الشیخ الاجل بهاء الملة ولدین العاملی عن أبیه المسدد الشیخ حسین بن عبدالصمد عن الشیخ الجلیل الشیخ زین الدین الشهید الثانی عن الشیخ الجلیل علی بن عبدالعالی المیسی عن الشیخ الفقیه مروّج المذهب علی بن عبدالعالی الکرکی عن الشیخ الزاهد علی بن هلال الجزائری عن الشیخ البارع جمال الدین أحمد بن فهد الحلّی عن الشیخ الجلیل زین الدین علی بن الخازن الحائری عن الشیخ الأجل الأفقه السعید محمّد بن مکّی الشهید عن الشیخ الفقیه فخر المحقّقین عن أبیه جمال الملّة و الحقّ والدین آیة الله العلاّمة الحلی رفع الله تعالی مقامه عن نجم الملة والدین المحقّق الحلّی عن السید الجلیل فخار بن معد الموسوی عن الشیخ الفقیه شاذان بن حسن القمی عن الشیخ العماد محمّد بن ابی القاسم الطبری عن الشیخ الجلیل أبی علی الحسن عن أبیه محیی المذهب شیخ الطائفة محمّد بن الحسن الطوسی ع ن مُلهّم الحقّ الشیخ السعید محمّد النعمان المفید عن الشیخ الأجل رئیس المحدّثین أبی جعفر محمّد بن علی ابن بابویه القمّی قال حدّثنا محمّد بن القاسم الجرجانی قال حدّثنا یوسف بن محمّد زیاد و علی بن محمّد بن سنان عن أبویهما عن مولانا و سیّدنا أبی محمّد الحسن بن علی بن محمّد بن علی بن موسی بن جعفر ابن محمّد بن علی بن الحسین بن علی بن أبی طالب علیهما السلام عن أبیه عن أبیه عن أبیه عن أبیه عن أبیه عن أبیه عن أبیه عن أبیه عن أبیه أمیرالمژمین علیه السلام قال: قال رسول الله صلی الله علیه و آله لبعض أصحابه ذات یوم: یا عبدالله أحبب فی الله و ابعض فی الله ووال فی الله و عاد فی الله فإنّه لاتنال ولایة الله إلا بذلک ولایجد رجل طعم الأیمان و إن کثرت صلوته وصومه حتی یکون کذلک و قد صارت مواخات النّاس یومکم هذا أکثرها علی الدنیا علیها یتوادون و علیها یتباغضون وذلک لایغنی عنهم من الله تعالی شیئا. فقال الرجل: یارسول الله کیف لی ان اعلم انی قد والیت وعادیت فی الله و من ولی الله حتّی أوالیه و من عدوّه حتی أعادیه؟ فأشارله صلی الله علیه و آله إلی علی علیه السلام فقال: ألا تری هذا؟ قال: بلی. قال: ولی هذا ولی الله فواله وعدو هذا عدو الله فعاده وال ولی هذا ولو أنه قاتل ابیک و ولدک وعاد عدوه ولو أنه أبوک و ولدک.

قد أجزتُ له أیّده الله أن یروی عنّی الکتب الاربعة و البحار و الوسائل و المستدرک والوافی بأسنادی المتّصلة إلی مؤلّفیها قدّس الله أرواحهم و المسئول منه الدعاء فی مظانّ الإجابة و أن یسلک سبیل الاحتیاط و کتب هذه الأسطر.

عباس القمی فی شعبان سنة 1351 (1).

ص:191

ص:192

فرصت های مناسب به شهرهای اصفهان، گیلان، همدان، مشهد، قزوین و شهرهای دیگر رفت. هنوز سیرو سفرش را به تمام شهرهای ایران تمام نکرده بود که زمینۀ سفر به کشورهای عراق، پاکستان و هندوستان برایش فراهم شد و خود را برای سفرهای طولانی آماده کرد.

سید ریحان الله در سه نوبت به کشور عراق و زیارت عتبات عالیات رفت و ضمن زیارت و عرض ارادت به آستان امامان معصوم علیهم السلام مدفون در آن اماکن از جاهای دیدنی بازدید و با شخصیت های برجسته دیدار کرد. در نوبت آخر از همان جا به قصد بازدید از کتابخانه ها و مراکز علمی و سیاحتی عازم هندوستان گردید.

در این سفر که از اول فروردین 1337 تا دوم مهر 1337 به مدت شش ماه به طول انجامید، وی از نقاط مختلف فرهنگی، تاریخی، کتابخانه ها و سایر مراکز علمی دیدن کرد و با شخصیت های مذهبی به ویژه شیعیان آنجا به خصوص ایرانیان مقیم هند که بیشتر از همشهری ها و هم ولایتی های او بودند، دیدار و گفت و گو نمود و مشاهدات و اوضاع و احوال آنان را نگاشت.

او بعد از مدتی نوشته هایش را با عنوان «شیعه در هند» چاپ و منتشر کرد. (1) وی در بخشی از این نگاشته ها هدف عمدۀ خود را، بررسی کتابخانه های هندوستان و دقت در اخلاق و شیوه و زندگی شیعیان هند ذکر می کند و دربارۀ شیعه در هند چنین می نگارد:

زندگی شیعه در هندوستان و چگونگی اخلاق و رویۀ ایشان به ویژه شیعیان ایرانی، قابل توجه و درخور بررسی دقیق و نقّادی شدید است. من شیعیان هندی را از دور می دیدم و به اخلاق و طریقه زندگی ایشان می پرداختم، ولی شیعیان ایرانی را از نزدیک دیدن کرده و با ایشان نیز محشور بودم و به خوبی از مزایا و خصوصیات آنان آگاهی یافتم و به سود و زیان آن برادران ایمانی وقوفی تمام حاصل کردم و از راهنمایی های دینی و اخلاقی که وظیفه من بود دربارۀ دوستان دریغ نداشتم... دقّت و مطالعه زندگی مردم شیعه در هند و چگونگی اخلاق آنان کتاب پرشور و غوغایی را جلوی آدمی باز می کند و غم ها و غصه ها و شگفتی ها و شادمانی ها را با چهره ای گوناگون در پیش نظر مجسم می سازد، به ویژه شیعیان ایرانی که ضعیف ترین افراد آنها زندگی اش مملو است از حکایات شنیدنی و قضایای پند گرفتنی .... به نظر من نخستین نیازمندی شیعه ایرانی در هند به عالمی پرهیزگار و

ص:193

شجاع است که افراد مستعد را خورشید وار در آغوش شعاع تربیت خود گرفته، گوهرهای بس قیمتی تقدیم جامعه کند... .

او بارها به هندوستان سفر کرد و دوستانی از اهل مذهب برای خویش فراهم ساخت و این شعر را نیز پس از بازدید در کتابخانه های حیدرآباد در هندوستان در سال 1381قمری سرود.

حیدرآباد خانه ات آباد

باد اهل تو جملگی دلشاد

خال مشکین روی کشمیری

نوجوان بخت و در خِرَد پیری

بیشۀ شیر صولتان هستی

منزل نیک سیرتان هستی

مهد علم و کمال و فرزانی

باگران قدریت چه ارزانی ...

منِ آواره میهمان توأم

مؤمنم لیک در پناه توأم

خوان من آن کتابخانۀ توست

مرغِ دل پای بند دانۀ توست (1)

پس از بازگشت از سفر هند، دومین سفر خارجی خود را به کویت قرار داد. این سفر با هدف جمع آوری مطالب جدید برای چاپ دوم آینۀ دانشوران بود. در روز 14 رمضان سال 1383قمری به آن سرزمین وارد شد. این سفر 45روز به طول انجامید.

ریحان دانشوران در مدت یادشده به برخی کتابخانه های مهم مراجعه کرد و مطالبی را برای دیگر اثرش: «کتاب هایی که خوانده ام» تهیه نمود و شرح حال چند تن از عالمان کویت را نگاشت. (2)

پس از این سفر، در اول ذیقعده سال 1383 به بصره رفت و از آنجا به نجف مشرف شد. مجالس دروس خارج فقه و اصول آیات عظام آقایان سیدابوالقاسم خویی (1413ق)، سید محمود شاهرودی

ص:194

(1394ق) و... را از نزدیک ملاّحظه کرد، سپس رهسپار کربلا گردید. از تأثیرات این سفر زیارتی این بود که در این سفر اشعاری را در مرثیۀ شهیدان کربلا سرود که برخی از ابیات آن را می خوانید: (1)

***

ولدی یا ولدی اکبر من اکبر من

آرزوی دل من نور دو چشم تر من

***

پسر مه رخ من شبه رسول مدنی

ای که در صورت و سیرت همه چون جدّ منی

تو به بستان رسالت چمن یاسمنی

لب و دندان تو پر خون چو عقیق یمنی

***

این مه چارده شمع شب دیجور من است

این به خون غرقه جوان یوسف گل پیرهن است

این صنوبر که سراپا گل سرخش به تن است

پسر من علیِ اکبرِ خونین کفن است

***

دیر در جلوه شدی ای سحری اختر من

زود خاموش شدی کوکب مه پیکر من

از چه پژمرده شدی تازه گل احمر من

گل من بلبل من سنبل من اکبر من

ص:195

و اقدام به گرد آوری مطالب مفید و موضوعات جدید کرد و به تدریج حاصل مطالعات خود را در قالب آثاری با ارزش، مدّون ساخت.

وی دربارۀ چگونگی روی آوری خود به تألیف و تدوین و نگارش و تولید آثاری ماندنی چنین اظهار می کند:«... من در روزگار نه سالگی، فارسی را خوب می خواندم و نیکو می نوشتم و کتبی را که در دسترسم بود، چون معراج السعاده، حلیة المتقین، گلستان سعدی، دیوان حافظ و خمسۀ نظامی درست می خواندم... نیز از کودکی به کتاب ذخیرة المعاد مرحوم سید اسماعیل اردکانی مأنوس بودم و بارها آن را خوانده ام و مطالبش را به خاطر سپرده ام، به ویژه که مرحوم پدرم در بعضی از شب های سوگواری در حالی که من و دیگر فرزندانش با مادر عزیزمان در خدمتش بودیم، قسمتی از این کتاب را می خواند و همی اشک می ریخت و ما متأثر می شدیم و این طریق عزاداری خانوادۀ ما بود برای حضرت سیدالشهدا علیه السلام. (1) چون آغاز شباب در رسید، نیروی عشق به صورت های مختلف جلوه گر شد. روزی اوراقی را جمع آوری نمودم و به نام بازرگانی محمد صلی الله علیه و آله در جهان منتشر ساختم. روزی دیگر درس انشا یا علم بیان را نوشتم. روز دیگر ترجمۀ فارسی قصّه بلوهر را نگاشتم... اینها همه بهانۀ آن بود که جان آرام شود و راه خود سری پیش نگیرد. طولی نکشید که دل از این روش ها پشیمان شد و با سوز و گداز همۀ این اوراق را به آتش ندامت سوزاند و کتاب مقدّس قرآن را در آغوش کشیده، گفت: تنها تویی که در هر حال انیس و مونس منی، من تو را دوست می دارم و بس.»

از جمله آثار مکتوبی که از حجت الاسلام والمسلمین سید ریحان الله یزدی به چاپ رسیده و مورد استفاده اهل کتاب و مطالعه می باشد، از این قرار است:

ص:196

چاپ دوم این کتاب با اضافاتی که از مطالعه در سفرها به دست آورده بود، در سال 1383قمری به همّت مرکز نشر کتاب و چاپخانه مصطفوی منتشر شد.

چاپ سوم آینۀ دانشوران با تعلیقات و اضافات نویسندۀ محقّق آقای ناصر باقری بیدهندی به همت دفتر انتشارات کتابخانۀ آیت الله نجفی مرعشی در سال 1372شمسی انتشار یافت.

مؤلف در مقدمۀ چاپ های متعدد، انگیزه و هدف خود را از نگاشتن این اثر چنین بیان می کند:«... این اوراق که به نام آینۀ دانشوران موسوم است، یادگاری است از روزگار دانشجویی من که در ساعات تعطیل نوشته ام و به صورت و سیرت جمعی از دانشمندان و دانشجویان معاصر و غیر معاصر پرداخته ام...» (1)

«... این بنده سید علیرضا معروف به ریحان الله ابن محمد الحسینی الحسنی الیزدی در سال 1350 قمری برای تکمیل فقه و اصول از زادگاه (یزد) به قم آمده و تا به حال اشتغال به وظایف تخصیصیه دارم. از وقتی که رونق حوزه علمیه و جدّیت جوانان دانشجو را مشاهده نمودم، شاد و خرسند شده، توفیق آنان را از حضرت پروردگار خواستار شدم. سپس نظر به بزرگی و اهمیت این مجمع علمی همواره آرزو می کردم فرصتی به دست آورده و مختصر شرح حالی از مدرسین و محصلین این حوزه را نوشته، با تمثال بعضی از مبرّرین بر صفحۀ روزگار به یادگار بگذارم...

بیشتر چیزی که مرا وادار به این امر کرد، همانا نقصی است که در نگارش های تاریخ نگاران دنیا مشاهده می شود... ای نو نهالان باغستان علم و دانش و ای نغمه سرایان چمن زار معرفت و بینش! برای شما هفته ای یک روز یا بیشتر تعطیل است. اگر همین وقت کم را به نوشتن احوال هم درسان و رفقا و فراهم آوردن تصویر آنان صرف نمایید، وقتی نگذرد که دارای یک تاریخچۀ بس گران بها خواهید بود و ممکن است این یادداشت شما در اندک زمانی مورد احتیاج بزرگان واقع شده، رهین خدمات شما باشد. خود مدتی این هوا را بر سر داشتم و توفیق از خداوند می خواستم، تا اینکه بعون الله موفّق شده در ایام و لیالی تعطیل از احوال پدران روحانی این مختصر را نوشته، تقدیم فرزندان آینده می نمایم و این مجموعه را آینۀ دانشوران موسوم کردم و چنان که در پیش اشارت رفت، از جملۀ مقاصد ما به نوشتن این مختصر، تهیه نمودن دفتری است مشتمل بر اسم و عکس آموزگاران و

ص:197

محصلین حوزه روحانی، تا بعد از ارتحال و جدایی، یکدیگررا فراموش نکنیم و مراجعه بدین نوشته برای برادران دانشجوی من به منزلۀ دیدار دانشمندان و معلمین و هم درسانشان بوده باشد...» (1)

ص:198

در همان روزها بود که من این داستان را با اندک دستبردی از زبان تازی به پارسی سره آوردم؛ باشد که جوانان پارسی پارسانژاد نیز بخوانند و از این راه به پاکدامنی و خداپرستی خود بیفزایند... این کتاب را نیز مدیر کتابفروشی یزد در سال 1355ش، چاپ و منتشر کرده است». (1)

ص:199

شخصی، گاه با نام درس انشا و یا علم بیان ارائه شد. مدیران کتابفروشی یزد و حافظ در تهران جلد اول این تفسیر را در چند نوبت به فارسی و اردو به چاپ رساندند. (1)

یک جزء این تفسیر به نام «عشق و عصمت» که تفسیر سورۀ یوسف است، با تقریظاتی از بزرگان در سال 1365قمری چاپ شده است. (2)

وی در مقدمۀ تفسیرش چنین آورده است:«... از رهروان راست گوی به ما رسیده است که راه آخرت را عقباتی صعب العبور و پرتگاه هایی بسیار مخوف است. رهنورد این وادی را ساز و برگ شایسته لازم است و احتیاط و دور اندیشی فراوان... من این مردم را دیده ام که به هنگام سفرهای خطرناک، قرآن را حرز خویش می سازند و در پناه کلام الله مجید راه صحرا و دریا و هوا را با کمال آسودگی می پیمایند و من این شیوه را از آنان بسیار پسندیده ام و بر سر آنم که در این مسافرت پرخطر که در پیش دارم، قرآن عزیز را حرز جان سازم و با دلی آسوده پای در بیابان هولناک آخرت گذارم...

از این روی، با شتاب فراوان قرآن مجید را به حافظه می سپارم و تفسیر آیات مبارکات آن را آویزۀ گوش جان می سازم؛ باشد که با آرامش دل این راه را طی کنم و جان ناتوان را به نیروی قرآن به منزل جانان برسانم...

بندۀ شرمسار تو التماس می کند که فرشتگان مرگ را دستوری دهی آن قدر مرا مهلت دهند که قرآن مجید را حمایل جان سازم، آن گاه از خانۀ تن قدم بیرون نهم و به سوی شهرستان ابد رهسپار شوم. اللّهم صلّ علی محمد و آل محمد. (3) پنجشنبه 29 ج 2/ 1376 برابر با 11/11/1335.»

ص:200

او برخی از سروده هایش را در نخستین اثر خویش - آینۀ دانشوران - به دوستداران شعر و ادب تقدیم کرده است. در این جا یکی از غزلیات او را می خوانید:

انگشت به لب گرفت انگشت

کآتش چه نکوی و من چنین زشت

خندید و جواب گفتش آتش

آورد ورا به رقص و رامش

خواهی بشوی اگر چو من نور

نزدیک به من شو و زخود دور

انگشت به پای آتش افتاد

انگشت زلب به دیده بنهاد

آن گاه به سوز و ساز آمد

با قلب پر از فراز آمد

چون سوخت و چنین به چهره ناورد

پس مغبچه اش به معبد آورد

«ریحان» تو مگر کم از جمادی

کز زشتی خود نکرده یادی

در آتش علم محترق شو

پس مکتب عشق را سبق شو (1)

ص:201

ص:202

ص:203

شهید حسن جابریان «الگوی مبلغان» / سید عباس رفیعی پور

اشاره

قرن ها ثبت است بر لوح سحر

عزّت نعلین پوشانِ قَدَر

باده خواران - آسمان نوشان عشق

دار بر دوشان - «عبا پوشان» عشق (1)

زادگاه و خاندان

حسن جابریان در سال 1324 ش در همدان در خانوداه ای مذهبی دیده به جهان گشود. وی در هفت سالگی پدرش محمد را از دست داد و زیر سایه پر مهر مادرش رقیه بزرگ شد. (2)

پدرش در بازار همدان به خواروبار فروشی مشغول بود و تا آخر عمرش با همان لباس قدیمی بلندی که به تن داشت، زندگی بسیار شرافتمندانه و ساده ای را سپری کرد و با کسب روزی حلال فرزندانش را بزرگ کرد.یک بار بر اثر اشتباه، بانک، مبلغ چهل هزار تومان را که بانک به او اضافه داده بود، به متصدی باجه برگرداند. مسئول صندوق بانک برای عمل نیک او تصمیم می گیرد مبلغی

ص:204

به عنوان تقدیر و تشکر به پدر شهید جابریان بدهد که وی نمی پذیرد و در پاسخ به متصدی صندوق می گوید: «برو، خدا پشت و پناهت باشد». (1)

محمد جابریان علاوه بر حسن، یک پسر و یک دختر دیگر نیز دارد که در همدان زندگی می کنند.

ص:205

ص:206

ص:207

علی رغم عدم موافقت برادر بزرگ حسن با فعالیت های سیاسی ضد رژیم شاهنشاهی وی، شهیدجابریان از ابتدای طلبگی در مدرسه آخوند همدان مبارزات انقلابی خود را شروع کرد. ابتدا به پخش اعلامیه در سطح شهر همدان پرداخت و سپس فعالیت هایش را به جاهای دیگر گسترش داد. در پی این حرکت سیاسی، ایشان دستگیر و روانه زندان می گردد. او پس از شکنجه های زیاد از زندان آزاد، ولی مجدداً دستگیر و روانه زندان می شود و این در هنگامی بود که به یک روحانی نمای ساواکی برای تجسس، در مدرسه آخوند همدانی حضور پیدا می کند و حسن به سوی او دمپایی پرتاب می کند. آخوند درباری که نمی دانسته است این اقدام از سوی کدام یک از طلاب است، شبانه همراه چند ساواکی دیگر به مدرسه می ریزند و با پوشاندن دمپایی به پای همه طلبه ها متوجه می شوند که آن متعلق به حسن جابریان است. ساواک از مدیر مدرسه درخواست اخراج ایشان را می کند. ابتدا وی را به زندان می برند و سپس از ایشان تعهد می گیرند که نباید در همدان بماند. پس به اجبار حسن قم را برای تبعید انتخاب می کند. (1)

ص:208

ص:209

هر کس به مملکت خیانت می کند، خوار و ذلیل شود و هر کس خدمت می-کند، خدا او را تأیید کند. اگر شاهنشاه خدمتکار مملکت است، من دعایش کردم و اگر او را ستمکار می دانید، لعنتش کردم!

ص:210

دستگاه اسلاید تهیه می کرده و برای تبلیغ به هر شهر و روستا که می رفت، با این دستگاه تصاویر مذهبی و تاریخی نشان می داد و به توضیح هر قطعه اسلایدی می پرداخت؛ مثلا با تصویر فرعون، وقایع زمان او و چگونگی سرنگونی اش را توضیح می داد و شاه را فرعون زمان معرفی می کرد. این اقدام تأثیرات فراوانی بر نسل جوان می گذاشت و آنان را همگام انقلاب می ساخت.

حاج محمد علی ابراهیمی علویجه یکی از دبیران انقلابی، نقل کرده است:

در تابستان 1356 ش که ایشان برای تبلیغ به شهر علویجه اصفهان آمده بود، به مناسبت یکی از ایام مذهبی، فیلم سرگذشت فرعون و مبارزه حضرت موسی علیه السلام را در حسینیه فیض علویجه به نمایش گذاشت. جمعیت تماشاگر اعم از جوانان، نوجوانان، مردان و زنان و دختران انقلابی که تعدادشان به حدود سیصد نفر می رسید، با شور و حال و ولوله ای وصف ناپذیر فضای حسینیه را پر کرده بود. در پایان جلسه، بعد از توضیحات آقای جابریان دربارۀ شیوۀ حاکمیت طاغوت ها در هر زمان، بین حضّار به ویژه جوانان این جملۀ شهید جابریان ردّ و بدل می گردید که در همۀ اعصار فرعون و فرعونیان و طاغوت و طاغوتیان زمان وجود دارند و طاغوت زمان ما همین پدر و پسر هستند، و نام شاه و پدرش را بر زبان می آوردند.

هنوز جمعیت از حسینیه خارج نشده بود که رئیس پاسگاه ژاندارمری علویجه با تکبّر جلو آمد و به من گفت: فردا صبح ساعت هشت به اتفاق این آقا (آقای جابریان) به پاسگاه مراجعه نمایید. شاید سبب اینکه همان لحظه حاج آقای جابریان را دستگیر نکرد، ترس از مردم بود.

من این موضوع را به اطلاع آقای جابریان رساندم. او بی هیچ ترسی، این آیه را خواند:

وَلاَ تَهِنُوا وَلاَ تَحْزَنُوا وَأَنتُمُ الأَعْلَوْنَ إِن کنتُم مُّؤْمِنِینَ (1)؛

«و سست و محزون نشوید و شما برتر از دیگرانید، اگر در زمرۀ باوردارندگان باشید».

فردای آن روز من آزمون ورود به دانشگاه داشتم و به این سبب، قصد عدم مراجعه به شرکت در آزمون را داشتم. موضوع را به آقای جابریان مطرح کردم، ایشان فرمود: «حتماً در آزمون شرکت کن و من می دانم با اینها چگونه برخورد کنم. نترس!» شب تا صبح خوابم نبرد و به فکر فردا بودم. صبح زود مجدداً خدمت ایشان رسیدم و از ایشان خواستم که در معیت وی به پاسگاه برویم. ایشان فرمود: تا دیر نشده، برو، الآن اتوبوس حرکت می کند و از آزمون عقب می افتی! به ناچار خداحافظی کردم و

ص:211

سوار اتوبوس شدم، اما تا هنگام بازگشت به علویجه، نگران حال ایشان بودم. پس از امتحان و در اولین فرصت به منزل ایشان مراجعه کردم. به مسجد رفته بود. نگرانی من برطرف شد. به سرعت راهی مسجد شدم و خدمت ایشان رسیدم. گفتم: آقا چه شد؟ فرمود: «چه می خواهی بشود!» و به آرامی گفت: «هیچ. از من پرسیدند که برای چه از چه طریقی به این شهر آمده ای؟ گفتند: قصد ما از احضار شما این نبود که برای شما دردسر درست کنیم، بلکه خواستیم به شما اطلاع بدهیم که برخی از افراد در لباس روحانیت به شهرهای دور مراجعه می کنند و قصد برهم زدن اوضاع را دارند. لذا خواستیم شما را مطلع کنیم که در قضیه خرابکارها وارد نشوید. سپس گفتند: نمایش این فیلم ها به صلاح شما نیست. شما فقط در مسجد نماز بخوانید».

من به رئیس پاسگاه گفتم: «در شهری که سینما نیست، امکانات سمعی و بصری و سرگرمی برای جوانان نیست، چگونه می توان برای آنها صحبتی نمود که از گذشته به ویژه تاریخ اسلام و قرآن و امثال اینها باخبرشوند. حالا چه اشکال دارد چهار تا فیلم اسلاید هم از طرف یک روحانی به نمایش گذاشته شود که به ما برچسب متحجّر و ارتجاعی نزنند و چه بسا بشود از این طریق تا اندازه ای فکر این جوانان را نسبت به خوبی ها تربیت نمود.

بازجویی دو ساعته از من به خیر و خوبی تمام شد و من آنان را متقاعد کردم که داستان این فیلم هایی که به نمایش گذاشتیم، در قرآن آمده است؛ از جمله در سوره قصص، طه، شعرا، اعراف، یونس، نمل، نازعات، هود، ابراهیم، مؤمنون و اسرا.

دیگر رئیس پاسگاه حرفی برای گفتن نداشت، سکوت کرد و سپس گفت: ما قصد مزاحمت نداشتیم، ما مسلمانیم، فقط خواستم بدانم که اگر از ما دربارۀ نمایش این فیلم ها پرسیدند، چه جواب بدهیم و چگونه آنها را متوجه کنیم؟! (1)

ص:212

شیوه های انحصاری و مؤثر یکی از کارهایش در ایام تبلیغ، ساخت و ساز و فعالیت های عمرانی بود. برای مناطق محروم، اولویتش این بود که مسجد، مدرسه و پل بسازد و مشکل آبشان را حل کند. خیلی از ماها فکرش را نمی کردیم عمرمان به پیروزی انقلاب برسد. شهید جابریان اما پیروزی برایش روشن بود.

ص:213

او منتظر دعوت برای تبلیغ نمی شد. می رفت که حرف اسلام و خدا و پیامبر را بزند. در تبلیغ به دنبال پول نبود. (1) و حتی اگر امکان داشت، از جاهای دیگر پول تهیه می کرد و در محل تبلیغ خود خرج می کرد. (2)

ص:214

او علاوه بر تشکیل کلاس های قرآن در شهرهای مختلف، جلسات اصول عقاید نیز در شهر همدان برپا کرده و جزوه ای درباره خاتمیت پیامبر صلی الله علیه و آله وجزوه ای درباره ی قائمیت منتشر ساخته بود. کاری را که بر عهده اش بود، خوب و بی سروصدا انجام می داد. کار را برای خدا می کرد، نه برای دیگران. (1)

ص:215

را در سنگر جهاد سازندگی و صدا وسیمای شهرهای شمال کشور ادامه داد تا سرانجام در مسیر تبلیغ و جهاد علمی - تبلیغی جانش را فدا کرد و دار فانی را وداع گفت. (1)

شهید جابریان توجهی خاص به مناطق محروم و دور افتاده داشت و تلاش می کرد روحانیان را به این مناطق بفرستد. در سال های 1350ش. به بعد در فصل-های تبلیغی، ما اطلاعیه های دست نویس را بر در و دیوار مدرسه علمیه حقّانی قم می دیدیم که طلاب را دعوت می کرد به تبلیغ در دورترین، بد آب و هواترین و محروم ترین نقطه، بدون امکانات و حمایت های مالی.

این اطلاعیه کوچک و دست نویسی که ما آن را در تابلو اعلانات مدرسه می-دیدیم، بارها ما را به فکر فرو می برد که اینها چه کسانی هستند که روحانیون مخلص و فداکار را می خواهند برای اعزام به دورترین و محروم ترین نقاط سازماندهی کنند. تا اینکه سرانجام در روز اعزام چهره مرحوم آقای شیخ حسن جابریان را دیدیم که چهره ای پر تلاش و خالصانه داشت. (2)

ص:216

ایشان بعد از نماز صبح بیدار می ماند و ما خواب بین الطلوعین را از ایشان ندیدیم. او تلاوت قرآن می کرد، گاهی زیارت عاشورا می خواند و گاهی به پیاده روی می پرداخت.

ص:217

بعضی از اشخاص وقت شریف امام را می گیرند و از کارهایی که انجام داده اند، تعریف می کنند. حضرت امام (ره) به آنها می فرماید: این کارها را برای من کردید یا برای خدا؟ اگر برای خدا خدمت کردید، خداوند عوضش را به شما می دهد و اگر برای من کردید، من چیزی ندارم که به شما بدهم.

با این حال، شهید جابریان یک بار در سال 1342 در قم، هنگامی که طلبه ی جوانی بود، امام را ملاّقات کرد. (1) و یک بار بعد از پیروزی انقلاب در منزل آیت الله مشکینی یا آیت الله احمدی میانجی که در زمان ریاست قطب زاده بر صدا و سیما از امام خمینی درباره پخش موسیقی از صدا و سیما پرسیده بود و امام خمینی جواب فرموده بود که موسیقی مطرب، حرام است و صداهای مشکوک، مانع ندارد. (2)

ص:218

ص:219

ص:220

ارتش رفته بود و به فرمانده ارتش رشت گفته بود که به هیچ سرباز و درجه داری، مرخصی ندهید. پرسیده بودند: چرا؟ گفته بود: علتش را بعد می گویم.دستور کودتاچیان نوژه در آن شب این بود که نیروهای نظامی پادگان ها و مراکز انتظامی به مرخصی بروند تا آنان به راحتی کودتا را به سامان برسانند. (1)

معلوم نیست شهید جابریان چگونه از جریان کودتا در پادگان نوژه همدان مطلع شده بود، اما احتمال دارد که چون ایشان اهل همدان بود و در صدای و سیمای رشت فعالیت می کرد، دوستانش یا ارتشیان وفادار به نظام اسلام موضوع را به اطلاع ایشان و دیگران رسانده باشند.

ص:221

آن خدوم در قم تشییع باشکوهی می شود. به دستور آیت الله مشکینی از تریبون نماز جمعه قم عزای عمومی اعلام و بازار قم سیاه پوش و تعطیل می شود و در قبرستان شیخان (واقع در میدان آستانه مبارکه حضرت معصومه علیها السلام) نزدیک مقبره میرزای قمی و زکریا بن آدم، آرام می گیرد. آیت الله سید مهدی روحانی نیز در منزل شهید جابریان، نماز وحشت برگزار می کند. روحش شاد و راهش پر رهرو باد.

ص:222

5. از اوایل سال 59 به استان گیلان مهاجرت کرد و به طور خستگی ناپذیر به فعالیت های زیر اشتغال داشت:

- بنیان گذاری و سرپرستی دفتر تبلیغات اسلامی که نقش مهمی در گسترش فرهنگ اصیل اسلامی داشته است.

- تدریس در حوزه علمیه رشت. لازم به ذکر است که ایشان نماینده مدرسین حوزه علمیه قم در استان گیلان نیز بوده اند.

6. از مؤسسین گروه های مؤتلفه اسلامی رشت.

7. نماینده امام و عضو شورای اجرایی جهاد سازندگی استان که در مسیر هر چه پویا تر کردن جهاد سازندگی نیز شهید شد.

8.. همکاری با صدا و سیمای استان گیلان (در بخش ایدئولوژیک).

9. کمک در ایجاد انجمن های اسلامی ادارات دولتی و همکاری و راهنمایی نهادهای انقلابی.

زندگی شهید جابریان در این چند کلمه خلاصه می شود، اخلاص، جهاد و شهادت، و خلاصه تر: «طلبه». و ثمره این تلاش برای من و تو یک الگوی زنده و سازنده. (1)

ص:223

آیت الله علاّمه مُهری «تندیس پارسایی» / سید مصطفی علاّمه مُهری

اشاره

مقدمه

شهرستان«مُهر» از شهرهای جنوبی استان فارس است و از سمت شرق، شمال و شمال شرقی به شهرستان های«لامرد» و «خُنج»، از شمال غرب به شهرستان«فراشبند» واز جنوب و جنوب غربی به شهرستان های«کنگان» و «جَم» منتهی می گردد.

مُهر با داشتن عالمانی برجسته و ساداتی اصیل و شریف، همراه با مردمی مؤمن و متدین، همواره منشأ خیرات و برکات برای داخل و خارج مرزهای کشور عزیز ایران اسلامی بوده است.

نقش عالمان شهرستان مهر در خیزش های انقلابی، ملی و اسلامی؛ همچون نهضت تنباکو، نهضت مشروطیت و انقلاب اسلامی بر آگاهان پوشیده نیست.

نام شخصیت های برجسته ای همچون: آیت الله سید علی اکبر فال اسیری(م.1319ﻫ.ق.) - به عنوان سلسله جنبان نهضت تنباکو در فارس (1)- ، مرحوم سید علی سید هاشم حسینی مُهری، مرحوم سید عبدالحسین مهری در نهضت اسلامی مشروطه – در منطقه لارستان- به رهبری مرحوم آیت الله

ص:224

سید عبدالحسین لاری(م.1307ش.) (1) و نیز نقش آیت الله حاج سید عباس مُهری(م.1366ﻫ.ش.) (2) و دیگر بزرگان از شهرستان مهر در نهضت امام خمینی(ره) هرگز از حافظه تاریخ محو نخواهد شد.

نقش علمای مهر در هدایتگری و تبلیغ معارف اهل بیت، به مهر محدود نمی گردد؛ بلکه شهرهای همجوار، چون آبادان و خرمشهر و حتی برخی کشور های حوزۀ خلیج فارس و برخی کشور های اروپایی نیز از آنها متاثر بوده اند.

یکی از شخصیت های برجسته که سال ها به امر تبلیغ و ارشاد و هدایت مردم در شهر پر افتخار خرمشهر همت گماشت، فقیه عارف، پدر شهید، حضرت آیت الله حاج سید هاشم علاّمه است. سیمای معصومانه و عارفانه و خدمات صادقانه آن بزرگ مرد از خاطر مردم خوب آن دیار، فراموش شدنی نیست. ما به گوشه ای از زندگی این عالم عارف و عاشق و دلباخته ولایت اشاره می کنیم. امید که درسی باشد برای رهپویان راه حقّیقت و عبرتی برای سالکان طریق معرفت.

ص:225

ص:226

10. معالم الزلفی (1)

علاّمه بحرانی(ره) پس از یک عمر تلاش و کوشش شبانه روزی در نشر معارف الهی و قرآنی، در سال 1107 یا 1109 ﻫ.ق. بدرود حیات گفت. قبر او در«توبیلی» زیارتگاه عاشقان و خداجویان طریق الی الله است. (2)

ص:227

سال 1343ق. برای ما سالی به یادماندنی و پرخاطره، همراه با عشق و شور و هیجان بود. عشق به زیارت بارگاه ملکوتی مولی الموحدین امیر المؤمنین علی علیه السلام و فرزند بزرگوارش اباعبدالله الحسین علیه السلام وسایر امامان از یک طرف و تحقّق رویای شیرین تحصیل در حوزۀ علمیۀ نجف اشرف خواب و قرار را از ما ربوده بود. روز موعود فرارسید. دوم ذی الحجة الحرام 1363ﻫ.ق. به اتفاق مرحوم آیت الله حاج سید هشام علاّمه مهری و حجت الاسلام حاج سید حسن حسینی (1) همراه مرحوم آیت الله حاج سید عباس مهری، نمایندۀ محترم حضرت امام خمینی[ره] در کویت، از مهر به طرف بوشهر حرکت کردیم.

ما راهی را که امروز در عرض چند ساعت طی می شود، به علت نبودن راه و امکانات، به مدت یک ماه سپری کردیم و در دوم ماه محرم الحرام 1363 وارد بوشهر شدیم. شروع ماه محرم و زائر کوی علوی و حسینی بودن، برای ما محرمی تاریخی و به یادماندنی ساخته بود.

مرحوم آیت الله مهری در طول دهه محرم، در مسجدی به نام«پیرزن» و سپس در محلۀ«هلیله» منبر می رفتند. بعد از دهۀ محرم با کشتی بادی، آهنگ شهر«آبادان» کردیم. برای مدت سه الی چهار ماه در این شهر ماندگار شدیم تا اینکه امکان سفر به نجف اشرف برای ما فراهم شد. سپس راهی دیار معشوق و قبله مقصود گردیده و در سال 1363ﻫ.ق. وارد شهر مقدّس نجف اشرف شدیم. ابتدا به منزل حجت الاسلام حاج سید ابراهیم رشیدی- از علمای مهر- وارد شدیم و چند روز خدمت ایشان بودیم. علما و روحانیون مهر هر قدر تلاش کردند که جایی برای ما در نجف تهیه کنند، موفّق نشدند؛ لذا به سوی کربلا روانه گشتیم. ابتدا به منزل یکی از آقایان مهری رفته، سپس در مدرسه صدر که کنار حرم حضرت اباعبدالله الحسین علیه السلام بود ساکن شدیم. مقبره ای در آنجا بود که ما به مدت شش ماه در آن مدرسه و آن مقبره بودیم. پس از این مدت دوباره به [نجف اشرف] برگشتیم؛ اما باز هم جایی پیدا نشد. بار دیگر برای مدت سه ماه در مقبرۀ مرحوم کاشف الغطا [ره[ به سر بردیم. پس از آن یک جایی در مدرسه سیّد (2) برای حاج سید هاشم پیدا شد و من نیز به مدرسه قزوینی رفتم.

ص:228

اینجانب برای مدت شش سال در نجف اشرف ماندم و سپس به ایران آمدم، ولی مرحوم حاج سید هاشم علاّمه ماندند و به درس ادامه دادند. (1)

علاّمه مهری تا سال 1346ش. در نجف اشرف ماند و از محضر اساتید بزرگ آن حوزۀ هزار ساله بهره برد و به مدارج عالی علمی و معنوی اجتهاد نایل گردید.

ص:229

طرف اکثر مراجع عظام و اساتید خود اجازه داشت که بسیاری از این اجازات علاوه بر اجازه در امور حسبیه، همراه با تأیید اجتهاد ایشان بود.

اجازۀ حضرت امام خمینی[ره] (1)همراه مرحوم حجت الاسلام سید ابوالفضل علوی تراکمه ای فرستاده شد.

ص:230

حجت الاسلام حاج سید احمد آقا از طرف امام به دیدن ایشان آمد و مقداری وجه نیز برای ایشان آورده بود. ایشان بعد از تقدیر و تشکر گفتند من که درس نمی روم و چشمی هم برای مطالعه و تدریس ندارم؛ لذا گرفتن این وجه برایم جایز نیست؛ لذا از محضر امام عذر خواهی کرده و وجه را نپذیرفتند.

فرزندش می گوید: (1) وقتی مقداری پول به عنوان چند ماه حقّوق برادر شهیدم، سید ابراهیم، برای پدرم آوردند، وقتی من خدمت ایشان بردم، بسیار ناراحت شد و فرمود: چرا گرفتید؟! گفتم حقّوق ایشان است. فرمود: این پول را ببرید به فقیر و مستحقّ بدهید و دیگر حقّ ندارید وجهی از کسی بگیرید؛ لذا حقّوق ایشان را برای همیشه قطع کردند. ایشان از عزت نفس عجیبی برخوردار بود.

علاّمه در مصرف وجوهات بسیار محتاط و سخت گیر بود و کمال احتیاط را رعایت می کرد. فرزند ایشان (2) می گوید: زندگی برایمان بسیار سخت می گذشت. بارها می شد که پدرم برای تهیه نیازهای زندگی روزانه، پول قرض می گرفت؛ بااینکه وجوهات در نزد ایشان بود. در هوای گرم و طاقت فرسای خوزستان، نه تنها کولر نداشتیم، بلکه پنکه ای هم در خانه نبود؛ اما پدرم هرگز عزت نفس خویش را از دست نمی داد و با اینکه دوستانی متموّل داشت، تقاضا نمی کرد و در مصرف بیت المال با نهایت احتیاط عمل می نمود. (3)

ص:231

ص:232

به کسانی که با او معاشرت می کردند چیزی مشاهده نکردیم. بر خلاف برخی که گاهی در مقابل افراد ذی نفوذ خضوع می کنند، ایشان هرگز در مقابل افراد ذی نفوذ ، چه نفوذ مالی و چه نفوذ سیاسی، خضوع نمی کرد؛ صلابت و استقامت خود را حفظ می کرد. به روحانیت علاقه فراوانی داشت. انسانی بود دست و دلباز؛ آنچه به دستش می آمد، خرج دوستان و افرادی می کرد که به او مراجعه می کردند. نسبت به دنیا علاقه نداشت؛ خانه و زندگی بسیار مرفهی نداشت! خداوند این عالمان واقعی را که از خاندان رسالت اند و زبان و زندگیشان برای دیگران سرمشق است، در جامعه ما زیاد بفرماید!

بعد از انقلاب که ایشان خرمشهر را رها کردند و آمدند قم، گاه گاهی من خدمتشان می رسیدم؛ ولی کوچکترین گله از ایشان مشاهده نکردم؛ با آنکه خانۀ ایشان به دست صدامیان نابود شده بود. آنچه داشتند از بین رفت و با یک زندگی مختصر در قم به سر می بردند. کأنّه این همه بلا متوجه او نشده است؛ یعنی در حقّیقت مصداق آن حدیث اند که امام باقر علیه السلام به جابر فرمود: ما خاندان پیامبر به آنچه خدا حکم و مقدر کند، راضی هستیم«رضی الله رضائنا اهل البیت؛ ما اهل بیت تابع رضای خدا هستیم». در منزل ایشان چیزی نبود که انسان بگوید بیت المال را حبس کرده اند.

ایشان عزت نفس بسیار عجیبی داشتند. در ظاهر خیلی به صورت آقایی زندگی می کردند، و از باطنش کسی آگاه نبود. هیچگاه برای احدی خم نمی شد، جز برای اهل فضل، فضیلت و تقوا.

افرادی که در زمان رژیم پهلوی در مصدر کار بودند، گاهی منزل بعضی از آقایان رفت و آمد می کردند، ولی هیچگاه خدمت ایشان نمی رسیدند؛ چون می دانستند که ایشان هیچ نوع آنها را نمی پذرد.

ایشان به فرزندانش سفارش می کرد که راه علم را بروند؛ حتی اولین بار در آن زمان یکی از صبیّه های ایشان در قم مشغول علوم دینی شد. در مسجدی که داشت، برخی اوقات مردم را به فیض می رساند. انسان در مجالس، جز خوشی و خوبی چیز دیگری از ایشان مشاهده نمی کرد. هر چه خدمت به این عالم و این انسان وارسته کنند- که من در زندگی اش همه اش نقطه روشن دیده ام- در دفتر حسناتشان نوشته می شود. (1)

ص:233

ص:234

سیاسی و اجتماعی حزب را عهده دار شدند. برگزاری کلاس های تفسیر قرآن در شهر نیز بر عهده علاّمه بود. (1)

ص:235

نسبت به فعالیت های دینی و مذهبی از دیگر فعالیت های علاّمه است (1) که در پی فرمان امام [ره] و در خواست ستاد عملیاتی امام خمینی متوقف شد. (2)

علاّمه دلباخته ولایت، مطیع و دوستدار امام، پدر شهید و عاشق رزمندگان و مجاهدان فی سبیل الله بود. وی وجود مقام معظم رهبری را نعمت و رحمت الهی می دانست و با شهید آیت الله سعیدی، دوستی و الفت خاصی داشت. وی با مرحوم آیت الله مهری، نمایندۀ امام در کویت که عمری در راه اعتلای اسلام و اهداف امام[ره] جهاد کرد و رنج تبعید را به جان خرید، انس و الفت خاصی داشت. فرزند آیت الله مهری می گوید: هر وقت ما با پدرمان عازم نجف اشرف می شدیم، میهمان علاّمه بودیم، با اینکه عموزادگان پدرم هم نجف بودند. روزی از ایشان سؤال کردم: چرا با وجود خویشاوندان نزدیکتر، شما به منزل علاّمه می روید؟ فرمودند: آنها عموزادگان من هستند؛ آقای علاّمه برادر من است. مرحوم علاّمه نیز وقتی به کویت سفر می کرد، میهمان آقای مهری می شد. این، بیانگر نزدیک بودن مدار فکری و روحی و اهداف این بزرگواران به یکدیگر است.

علاّمه مهری هرگز حاضر به ترک خرمشهر نبود. با اینکه به تازگی چشمش را عمل کرده بود و زندگی در این شهر برایش بسیار مضر بود، اصرار داشت در کنار رزمندگان بجنگد. فرزندانش در کنار جوانان خرمشهر مشغول دفاع از شهر بودند؛ ولی او اصرار بر ماندن داشت که با اصرار زیاد و وساطت دوستان، راضی به ترک خرمشهر شد.

ص:236

3. سید محمد رضا علاّمه؛ از طلاب علوم دینی است و چند سال در قم، در مدرسۀ رسالت به تحصیل پرداخت. وی پس از اتمام سطح به خرمشهر بازگشت و در حال حاضر نیز در آنجا به فعالیت های اجتماعی و فرهنگی همت گماشته است.

4. سید اسماعیل علاّمه

5. شهید سید ابراهیم علاّمه

یکی از دختران علاّمه از طلاب علوم دینی و تحصیل کردۀ حوزۀ علمیۀ قم است و سال ها به تبلیغ و ارشاد و فعالیت های فرهنگی، سیاسی و اجتماعی در خرمشهر مشغول بوده است.

ص:237

دستاوردهای انقلاب خدمت کند. او پس از پیوستن به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، جهت گذراندن دورۀ نظامی به اهواز عزیمت و زیر نظر شهید دکتر چمران دورۀ لازم را گذراند. سید، همزمان با دورۀ آموزش نظامی و شروع جنگ تحمیلی، در کنار شهید دکتر چمران و دیگر همرزمانش در عملیات آزادسازی « بستان» شرکت کرد.

وی با شنیدن خبر اشغال خرمشهر به این شهر بازگشت و در حسینیۀ اصفهانی ها، در کنار سایر دوستان، به پیکار با دشمن بعثی پرداخت.

سید ابراهیم در سال 59 برای شناسایی موقعیت دشمن که مرتب مسجد جامع را مورد هدف قرار می دادند، در خیابان «بهروز»، در نزدیکی آتش نشانی سابق کمین نمود، که مورد اصابت گلوله دشمن بعثی قرار گرفت و به فیض شهادت نایل آمد . روحش شاد و راهش پر رهرو باد.

ص:238

6. ستارگان حرم، گروهی از نویسندگان ماهنامه کوثر، ج1، ناشر: انتشارات زائر، 1377، قم.

7. اعیان الشیعه، سید محسن امین، ناشر: دارالتعارف، بیروت، 1406ﻫ.ق.

8. امل الامل، حر عاملی، ناشر: دارالکتاب الاسلامی، قم، 1362ﻫ.ش.

9. لؤلؤ البحرین، شیخ یوسف بحرانی، ناشر: دارالاضواء، بیروت، 1406ﻫ.ق.- 1986م.

10. ریاض العلماء، عبدالله افندی، ناشر: کتابخانه آیت الله مرعشی، قم، 1401ﻫ.ق.

11. زندگی و خاطرات، سید محمد تقی موسوی خرمشهری، ناشر: دارالنشر اسلام، قم ، چاپ اول.

12. جامع الانساب، سید محمد علی روضاتی، ناشر: جاوید، اصفهان.

13. انوار البدریین، فی تراجم علماء القطیف والاحسا و البحرین، شیخ علی بلادی، ناشر: کتابخانه آیت الله مرعشی، قم، 1407ﻫ.ق.

14. بیت المال در سیره ابرار، سید مصطفی علاّمه مهری، ناشر: معروف، قم ، 1377ش.

15. عرفان واقعی و عارف حقّیقی، سید محمد علی مکی، نشر برقعی، قم، 1389ﻫ.ش.

16. مهدی موعود یارانی این گونه دارد، سید مصطفی علاّمه مهری، ناشر: علاّمه بحرانی، قم، 1380ﻫ.ش.

17. مجموعه مقالات کنگره بزرگداشت آیت الله عبدالحسین لاری، ناشر: بنیاد معارف اسلامی، قم، 1418ﻫ.ق.

ص:239

آیت الله سید محمد علی جزائری آل غفور(ره) «قلب سلیم» / سیداکبر میرصفی

اشاره

مطلع سخن

شهرتاریخی شوشتر یکی از شهرستان های استان خوزستان می باشد که در جنوب غربی ایران و شمال خوزستان واقع شده است. فاصله آن تا اهواز 85 کیلومتر و تا تهران 831 کیلومتر می باشد. بالغ بر 185624 هزار نفر جمعیت دارد که بعد از کلانشهر اهواز و شهرهای دزفول و آبادان چهارمین شهر پرجمعیت خوزستان به شمار می رود.

آن شهر به لحاظ ایمان مداری مردمانش لقب دارالمؤمنین به خود گرفت (1) و مهد پرورش عالمانی بس بزرگ و نامور چون واعظ شهیر شیخ جعفر شوشتری (ره) و قاضی نورالله شوشتری ملقّب به شهید ثالث (2)و... گردید.

از جمله تربیت یافتگان آن دیار سلسله سادات شریف جزائری (3)می باشند که در این نوشتار در صدد تبیین زندگی و شخصیت والای یکی از عالمان وارسته ی آن خاندان پاک؛ یعنی حضرت آیت الله

ص:240

حاج سید محمد علی آل غفور (جزائری) قدس سره می باشیم، باشد که مرضی خداوند متعال و مورد توجه آقا امام عصر(عج) قرار گیرد.

ص:241

آقای حقّانی این بود که کلاس های بالاتر شاگردان پایین تر را درس بدهند؛ نتیجتاً من هم دوست ایشان بودم و هم شاگردش. بعد هم با هم برای تحصیل به نجف اشرف رفتیم. به خاطر علاقه ای که به هم داشتیم، ایشان چون در نجف خانه داشتند، اصلاً اجازه نمی دادند که من موقع شام و ناهار در حجره بمانم. در حالی که خانه شان خیلی هم کوچک بود. (1)

سپس ایشان جهت ادامه دادن راه مرحوم پدرشان به تحصیل علوم دینی مشغول شدند و تا کتاب معالم الاصول را در شوشتر در محضر آیت الله سید محمد حسن آل طیب فراگرفتند. آنگاه با توجه به شهرت بالای علمی حوزه نجف اشرف، علی رغم مشکلاتی که رفتن به آنجا داشت، به خاطر روابط بد ایران و عراق که می بایست به طور قاچاق از طریق نهرها و نخلستان ها با قایق به آن جا رفت، همه سختی ها را به جان خرید و در سن بیست سالگی در سال 1337 ﻫ.ش به آن جا عزیمت کرد و به ادامه ی تحصیل پرداخت. لمعتین را در محضر آیت الله مدنی (شهید محراب) و حاج شیخ غلامرضا باقری اصفهانی و رسائل و مکاسب را در محضر آیت الله محمد جعفر مروّج و آیت الله باقری به اتمام رساند و کفایه را نیز در محضر آیت الله شیخ محمد کاظم تبریزی فرا گرفت.

همزمان با تحصیل، دو جلد کفایه را شرح نمود. آنگاه از سال 1383ه-.ق از دروس اصول و فقه آیت الله العظمی خوئی قدس سره بهره جست و تمام دروس ایشان را که مدّت هشت سال شرکت می کرد تقریر نمود. بعد از تشرّف امام خمینی رضوان الله تعالی علیه به نجف اشرف تا سال 1350 ﻫ.ش در دروس فقه ایشان شرکت کرد و از محضرشان بهره ی فراوان برد و موقعی که به قم تشریف آورد دو سال در دروس فقه مرحوم آیت الله گلپایگانی و منتظری شرکت نمود. (2)

در رابطه با تحصیل و تدریس آن مرحوم دو نکته قابل دقّت است. اول اینکه به درس و بحث خیلی اهتمام داشت و از فعالان برگزاری دروس بود. ایشان فرمود: درس کفایه آیت الله تبریزی که در حقّیقت به منزله درس خارج بود، جلد اولش دو سال و نیم طول کشید و من در این مدت فقط یک روز غایب بودم، آن هم بنا شد درس تعطیل باشدولی استاد درس داده بود و بنده مطلع نشدم. (3)

ص:242

باز آیت الله سید محمد حسن آل غفور در این زمینه چنین بیان می دارد:« آن مرحوم درسی را که می خواند و یا تدریس می کرد، می نوشت و حتی پاک نویس نیز می نمود، به طوری که الان 49 سر رسید پر از مطالب و خاطره از ایشان به یادگار مانده است». (1)

دوم این که هم در تحصیل و هم در تدریس، رابطه ی او با استادش و شاگردانش رابطه پدر و فرزندی بوده به طوری که آیت الله مروّج که خیلی در اجتهاد سخت گیر بود، به ایشان می فرمایند هر چه من دارم تو هم داری، ایشان فرموده بود که من در درس نمی توانم شوخی کنم همان طور که استاد ما مرحوم آیت الله تبریزی با ما شوخی می کرد، چنین نقل می کند که من چشمم ضعیف شده بود و عینک می زدم در درس از ایشان زیاد سؤال می کردم؛ روزی ایشان به من فرمود شما دیگر لازم نیست درس را بفهمی چون عینکی شده ای. (2)

ص:243

1. حضور در جبهه های نبرد حقّ علیه باطل بیش از ده مرتبه، آن هم با روحیه ی باز و شاد همراه با مزاح و شوخی با رزمندگان اسلام مثلاً وقتی که راننده با سرعت بالا می رفت می فرمود من نمی خواهم شهید اجباری بشوم، می خواهم در جبهه شهید شوم. (1)

2. حل مشکل مردم به ویژه علما و طلاب: آیت الله جزائری امام جمعه ی محترم اهواز در این زمینه فرمود: چون ایشان سخنرانی می کرد و وضع مالی شان از دیگران کمی بهتر بود، اگر مطلع می شد کسی نیاز مالی دارد به هر صورتی که ممکن بود مشکل او را حل می کرد. (2) در سفرهای حج با این که از سال 1353 به بعد روحانی کاروان بود و روحانی کاروان اتاق جداگانه دارد و شرایط خاص خودش را دارد، ایشان خودشان بلند می شد، سفره می انداخت، غذا توزیع می کرد و اگر اختلافی بین حجاج بود، مجدّانه آن را حل می کرد و افراد ضعیف و پیر را خودش می برد و سعی و طواف آن ها را به اتمام می رساند. (3) لذا در روز عرفه وقتی حاجی های خوزستان خصوصاً کسانی که ایشان را می شناختند، متوجه رحلت ایشان شدند بسیار متأثر گردیده و برای او طلب غفران کردند. حتی در بعثه ی مقام معظم رهبری نیز از ایشان ذکر خیر شد و برای شادی روحشان طلب رحمت کردند (4)

3. تشکیل صندوق قرض الحسنه برای حل مشکلات طلاب، موقعی که در نجف اشرف تشریف داشتند که این امر حاکی از بینش ایشان در آن زمان بوده است.

4. تشکیل جلسات تمرین منبر: موقعی که در نجف بودند با وضع یک سری از مقررات و آیین نامه ها از جمله موارد زیر، جلسات تمرین منبر برگزار می کردند.

1. زمان منبر کمتر از نیم ساعت باشد. 2. منبر باید حداقل حاوی یک آیه و دو حدیث و یک داستان و شعر و مرثیه باشد. 3.موضوع منبر باید مناسب با وفیات و اعیاد و... باشد. 4.از غیر طلاب هم باید در جلسه جهت استماع حضور داشته باشند. 5.اشکالات باید در کاغذی یادداشت و بعداً به خود خطیب گفته شود و اگر اشکال در قرائت آیه یا احادیث است، عموم حضار مطلع شوند. 6.

ص:244

.هرکسی در وقت مقرر حاضر نشود، باید مبلغی جریمه دهد و اگر ندارد باید قرض کند، که آئین نامه فوق مورد امضای موافقین از جمله ایشان قرار گرفت. (1)

5. اهتمام به صله ی رحم و سرزدن به فامیل و حل مشکلات آنان.

ص:245

اعزام یک روحانی برجسته از مرجع عالی قدر حضرت آیت الله العظمی گلپایگانی (ره) به آن شهر و با توجه به شناخت و اعتماد معظم له به ایشان، وی را به آنجا اعزام می نماید و این جمله ی زیبا را که حاکی از نهایت حسن نیّت به ایشان بوده، خطاب به وی بیان می فرماید: امیدوارم با رفتن شما، ماهشهر ماه شهر شود، و چنین هم می شود. چون با سخنرانی های انقلابی ایشان، مردم آگاه می شوند و شرکت نفتی ها اعتصاب می کنند و رژیم حقّوق آنان را قطع می کند و وضع شهر حالت انقلابی به خود می گیرد. (1)

در این زمینه این خاطره از همسرشان (بی بی بزرگ بهشتی شوشتری) هم شنیدنی است و هم حاکی از توکل عالی ایشان به خدا و به قول شاعر:

تکیه بر تقوا و دانش کافری است راهرو گر صد هنر دارد توکل بایدش

حاج آقا در مسجد جامع - مسجد بزرگ شهر - اقامه ی نماز می کرد. وقتی که شرایط سخت و بی پولی اعتصاب کنندگان شرکت نفت را دید، خیلی ناراحت شد. روزی تصمیم گرفت استخاره کند و اگر خوب آمد اعلام کند هر کسی پول ندارد بیاید از ما بگیرد و این تصمیم از دو جهت مشکل بود؛ اول این که پول چندانی نداشتند. دوم این که توکل بالایی را می طلبید. از قضا استخاره خوب آمد و ایشان موضوع را اعلام کرد. از صبح تا شب جمعیت زیادی جلو مسجد جمع می شدند و کمک می خواستند. بعد از آن عده ای از پول دارهای شهر که فهمیدند حاج آقا نیاز به حمایت دارند او را همراهی کردند و از طرفی هم حاج آقا با چند محافظ رفتند اهواز و از آدم های خیّر پول گرفت و بین آنان تقسیم کرد. (2)

قبل از پیروزی انقلاب، در قم محضر امام شرفیاب می شود و اجازه ی مصرف وجوهات شرعیه را از امام می گیرد و بیش از یک میلیون تومان بین کارمندان اعتصابی تقسیم می کند. (3)

بعد از حمله ی وحشیانه ی کماندوهای رژیم به منزل آیت الله العظمی گلپایگانی (ره) و شهید کردن تعدادی از علما و مردم، طی ارسال نامه ای به معظم له آن را محکوم نموده و حمایت خویش را از معظم له اعلام می دارد. (4)

ص:246

در تاریخ 24/1/1354 رژیم، مراسم نیایشی جهت دعا برای شاه برگزار می کند و از ایشان جهت شرکت در آن مراسم دعوت به عمل می آید اما ایشان خود داری می نماید که در نتیجه ساواک طی نامه ای گزارش آن را به مسئولین مربوطه می دهد و وی مورد مؤاخذه قرار می گیرد. (1)

به دنبال مقاله ی اهانت آمیز روزنامه ی اطلاعات به ساحت مقدّس امام (ره) و اعتراض مردم قم و دیگر شهرها و شهادت عده ای جهت اعتراض به این امر یک هفته مساجد تعطیل می شود. اما آیت الله آل غفور غیر از وقت نماز مردم را در مسجد جامع ماهشهر جمع نموده و با در دست داشتن روزنامه به افشاگری و کذب بودن مطالب مندرج در آن می پردازد که این امر موجب عکس العمل منفی ساواک در مقابل ایشان می گردد. (2)

در سال 1359 ﻫ.ش از طرف امام (ره) به امامت جمعه ی علی آباد کتول منصوب می شود و بعد از دو سال اقامه ی نماز جمعه در آن شهر که منشاء برکات زیاد بود و موجب اتحاد مردم گردید، مجدداً به قم بر می گردد. (3)

ص:247

علمی کاربردی که تألیفات زیادی هم دارد؛ سید علی رضوی؛ آیت الله سید محسن علوی گرگانی، از اساتید به نام حوزه دکتر سید محمد رضا شریعتمدار، از اساتید حوزه و دانشگاه؛ دکتر سید محمد حسین طباطبایی علم الهدی، حافظ کل قرآن؛ فرزند ارشدشان سید محمد آل غفور؛ حجت الاسلام سید مصطفی آل غفور داماد ایشان و مسؤول کتاب فروشی دارالشفاء؛ سید احمد سید موسوی؛ کارشناس مدیریت دولتی.

ایشان می گوید: بعد از 12 سال تدریس در دانشگاه عالی قم به حاج آقا قاضی (ره) رییس آن گفتم من دیگر می خواهم خداحافظی کنم (1) دیگر به دانشگاه نمی آیم. مخالفت کرد و گفت دانشجویان ما گاهی از شرکت در دروس برخی از اساتید که از تهران می آیند امتناع می کنند و اما چهار تا از اساتید حوزه هستند که با رغبت در دروس آن ها شرکت می کنند و یکی از آن ها شما هستید. دانشجویان وقتی چهره ی شما را می بینند، روحیه می گیرند. (2)

ص:248

5. استفاده از خاطرات و تجارب شخصی

6. استفاده از تجارب بزرگان خصوصاً علما

7. استفاده اشعار شعرا، خصوصاً شعرای اخلاقی

8. استفاده از طنز، لطیفه و تمثیلات

9. رعایت سادگی لفظی و محتوایی

10. رعایت تنوع و قالب های مختلف سخنوری

11. رعایت نشاط و توجه به خسته نشدن مخاطب

12. رعایت وقت و شروع و ختم به موقع

13. رعایت یکسونگری به همه ی مخاطبان

14. رعایت بیان مطالب با اعتقاد درونی و سوز قلب

15. وارد نشدن در باندبازی و جناح گرایی

16. ختم سخن با مرثیه و یا دعا (1)

و اینها نبود مگر به خاطر علاقه و تمرین و ممارست زیاد ایشان به منبر از همان ابتدای طلبگی که خود فرموده بود: من از اول طلبگی هم تدریس و هم تبلیغ و هم تألیف را شروع کردم. لذا می بینیم موقعی که در نجف اشرف تشریف داشتند با تحمل تمام سختی ها ایام تبلیغاتی مثل ماه مبارک رمضان و محرم و تابسان ها تشریف می آورد شوشتر، منبر می رفت و بر می گشت و ده سال هم در شهر آغاچاری منبر می رفت و چند سالی هم در قم بود و در ماه های رمضان هر روز بعد از نماز عصر در مسجد تاریخی امام حسن عسکری علیه السلام و در ماه های محرم و صفر هر شب در مسجد امام جواد علیه السلام واقع در خیابان باجک منبر می رفت و خیل عظیم جمعیت از آن بهره می برد. (2)

ص:249

ص:250

5. سخنرانی های نجف اشرف: شامل 34 سخنرانی در ایام ولادت معصومین علیهم السلام.

6. خاطرات نخستین سفر حج ایشان که در سال 1353 ﻫ.ش مشرف شده اند، به ضمیمه شرح تاریخی و جغرافیایی مشاهد مشرفه ی مکه و مدینه. (1)

ص:251

ص:252

ص:253

فرزند ایشان سید محمود می گوید یک روز وارد سایتی شدم دیدم که کتاب اوصاف روزه داران که پدرم تألیف کرده بود، به طور کامل در آن سایت درج شده طبق قانون کپی رایت باید از صاحب اثر اجازه بگیرند و بعد اقدام کنند. به پدرم گفتم آنان از شما اجازه گرفته اند این کار را کرده اند یا نه؟ فرمودند نه گفتم این کار خلاف قانون است و پی گرد قانونی هم دارد. ایشان فرمودند تازه بهترهم شد چون عده ی بیشتری از کتابمان استفاده می کنند و هدف از تألیف و انتشار ما هم همین است. (1)

3. بارها دوستان از ایشان می خواهند که تألیفاتشان را چاپ کنند. ایشان در پاسخ می فرمایند قصد قربتم نمی آید تا اینکه در سال 1381 ﻫ.ش به شدّت بیمار می شود و در بیمارستان بستری می گردد، می فرماید ناگهان بانویی مجلل و زیبا و کریمانه بر بالینم حاضر شد. بعد از حضور ایشان بدنم را حرکت دادم، به مرور بهتر شدم به گونه ای که معتقد شدم خداوند به برکت کوثر قرآن فاطمة الزهرا علیها السلام عمر دوباره ای به من عطا فرموده تا خدمات بیشتری را انجام دهم. از آن پس به تنظیم و تدوین و نشر تألیفات پرداختم و بعد از این مریضی و سکته همواره خدا را شکر می کرد و می فرمود که همین مریضی سبب شد من شرح مکاسب را کامل کنم.

ایشان می گوید: بنده شرحی بر کفایۀ مرحوم آخوند نوشته ام اما چون کتاب منتهی الدرایة فی توضیح الکفایة به قلم استادم مرحوم آیت الله سید جعفر مروّج از چاپ خارج شد و دیدم شرح خوبی است، از چاپ شرح خودم خود داری کردم.

ص:254

قسمتی از منزلش را رطوبت گرفته بود، قسمتی موریانه زده بود و قسمتی هم گچش ریخته بود، برایش اصلاً فرقی نمی کرد. (1)

باز ایشان اظهار می دارد که در استفاده از وجوهات، محتاطانه عمل می کرد. اخیراً فرش های منزلشان را نو کرد و تعبیرش این بود حالا که کتاب هایم چاپ می-شود و خودم درآمدی دارم و وجوهات شرعیه نیست و مال خودم است، به خود اجازه دادم که فرش ها را نو کنم. (2)

ص:255

ص:256

ص:257

ص:258

آری ویژگی های ارزشمند اخلاقی فوق بود که توانسته بود از آن مرحوم، عالمی چند بعدی و جامع الاطراف بسازد که بتواند در عصر دیجبتال و مدرنیته که عصر انفجار افکار و عقاید و مکاتب گوناگون است، اسلام را به صورت علمی و عینی به مردم معرفی کند و در سایه سار آن، مشکلات اجتماعی و روحی و روانی آنها را حل نماید.

ص:259

بسم الله الرحمن الرحیم

العلماء باقون مابقی الدهر

این جانب فقدان آن عالم ربّانی را به بیت محترمشان به ویژه فرزند برومند ایشان حجت الاسلام سید محمد آل غفور تسلیت عرض می کنم و برای آن فقید سعید همجواری با اجداد طاهرینش و برای بازماندگان، صبر و اجر مسألت می نمایم.

سید محمد تقی حکیم

نیز مجالس مختلف ترحیمی از جمله در مسجد امام حسن عسکری علیه السلام منعقد گردید و خطباء و گویندگان در مورد سجایای اخلاقی ایشان سخن گفتند. با این شعر سخن را به پایان می بریم:

در چهره ی تو نور خدا می دیدیم

این آینه را چه با صفا می دیدیم

در سینه، گل محمدی وا می شد

هرگاه تبسم ترا می دیدیم

شاعر: سید محمدجواد شرافت

ص:260

ص:261

آیت الله سید محمد تقی وحیدی بهسودی (ره) / سیدمحمد حیدر فاضلی (حاجی زاده بلخابی)

اشاره

تولد و پیشینۀ خانوادگی

شهرستان بهسود از توابع ولایت میدان وردک، و از دیرباز به عنوان جزوی از مناطق شیعه نشین و عالم خیز در کشور افغانستان مطرح بوده است. علما و دانشمندان نامور و مشهوری از این خطه برخاسته اند. سال1329، سبزدرخت کجاب، حصۀ دوم بهسود از ولایت میدان وردک، پذیرای قدوم فرزندی شد که پدرش او را سیدمحمدتقی نامید.

پدر وی مرحوم حجت الاسلام و المسلمین سید اسماعیل آخوند از علمای منطقه بود و در صرف و نحو و ادبیات عرب تبحر زاید الوصفی را داشت؛ به گونه ای که در دهه شصت و هفتاد شمسی که در حوزه علمیه قم حضور داشت، مهارت و استادی وی کاملاّ مشهود بود و در بحث ها و مناظره ها، گوی سبقت را نسبت به بسیاری از علما، از آن خود می نمود.

ص:262

نسب سیادت این خانواده، به شاه یحیی قلندر می رسد. و نسب شریف شاه قلندر از طریق زید شهید، به امام سجاد و امام حسین: می رسد. (1) امروزه حرم و بارگاه این سید جلیل القدر در منطقۀ میدان وردک - که در اطراف کابل واقع است - محل التجا و زیارتگاه عموم مردم است.

ص:263

خواندن، نوشتن، حساب و ریاضیات را آموخته بود؛ دروس مدرسه برای وی بسیار سهل و آسان بود. لذا به گفتۀ همه هم سن و سالانش، وی در مدرسه به جای معلم تدریس می کرد و مطالب درسی مکتب را به دانش آموزان درس می داد.

ذهن سرشار و هوش و ذکاوت وی، پدر را بر آن داشت تا او را برای ادامه تحصیل نزد استادان پرتوان آن زمان فرستاده و از محضر آنها تلمذ نماید؛ لذا برای فراگیری مغنی و جامی، نزد شیخ خان علی خواتی رفته و مدتی شاگرد آن استاد فرهیخته شد.

ص:264

و کامل بخوانم، قبول کردم و مجبور بودم، نیم ساعت قبل از اذان صبح بلند شوم و پیاده به طرف مسجد آیت الله ناصر (ره) حرکت کنم تا در موعد مقرر سر درس برسم.»

مرحوم آیت الله تقدسی (متوفی 1390ش) از جمله اساتیدی است که مرحوم وحیدی چند صباحی از درس رسائل ایشان استفاده نموده است. آیت الله تقدسی در خاطراتش در مجلس ختم آن بزرگوار در مدرسه محمدیه کابل این چنین عنوان کرد: « وقتی او پای درس من آمد، دیدم بحر موّاج علم است و استعداد سرشار دارد؛ تخلص او را بنده انتخاب کردم. اول عندلیب بود. گفتم این تخلّص در شأن شما تناسب ندارد. خوب است تخلص شما آقای وحیدی باشد؛ یعنی وحید و یگانه در علم اصول، وحید در علم فلسفه، در ادبیات، در فقه و در تمام علوم متداول.

ص:265

است. وقتی در قم خدمتشان رسیدم و تعبیر پدر را یادآور شدم، از روی تواضع فرمود: (استغفرا الله) اگر خدا او را از ما نمی گرفت به تعبیر همۀ علما، ایشان تنها کسی بود که خلاء و جایگاه علمی حضرت آیت الله واعظ را پر می کرد.

سید قاسم امینی نقل کرده: در بیمارستان علی آباد کابل بستری بودم. چند عالم و سید بزرگوار به عیادتم آمدند. در آن موقع یازده ساله و بچّه طلبه ای بیش نبودم. دیدم استاد وحیدی در معیت استادش حضرت آیت الله واعظ، برادر استادش سید جعفر و فرزند استاد، سید جان به بیمارستان آمده اند و عیادت و غریب نوازی نمودند. الان که بیش از پنجاه سال از عمرم می گذرد، اگر در بیمارستان بستری شوم، شاید کسی به عیادت نیاید! امّا آن عالم فرزانه با قلب رئوف و بزرگواری که داشت، جریان بستری شدن یک پسربچۀ غریب و بیمار را با استادش در میان می گذارد و به بیمارستان می آیند و آن گونه مرا مورد لطف و نوازش قرار دادند.

ص:266

شوق خواندن درس کفایه در محضر استاد، وی را بر آن داشت که در درس کفایه شرکت کند. کمر همت را بست و مشغول تلمذ از محضر استادش شد. چنان خوب درس می خواند که نه تنها مورد تحسین استادش قرار می گرفت، بلکه بیست و چند نفری که در نزد استاد تلمذ می کردند، وی را به عنوان استاد هنگام مباحثه انتخاب کردند و دلیل آنها نیز این بود که شما نکته های کلام استاد را بسیار خوب یاد می گیرید.

ص:267

ص:268

عطش علم خواهی، این عالم عامل را در سال 1355 وارد حوزۀ جهانی قم مقدّسه نمود و ایشان با ورود به حوزۀ علمیه قم و درک محضربزرگان علم و فقاهت، فصل جدیدی در زندگی علمی و معنوی اش رقم خود و تاریخ روشنی را برایش ترسیم نمود.

ص:269

حجت الاسلام والمسلمین آقای زکی از آشنایان و ارادتمندان ایشان می گوید: «همان طور که حیات و وجود موجودات و گیاهان بستگی به آب دارد {وجعلنا من الماء کل شیء حی} اگر عالم نباشد، انسان ها نیز می میرند؛ وجود ایشان برای مردم مثل آب حیات بود».

قم که آمد و درس خارج شروع کرد، دیگر نیاز نبود کفایه را تدریس کند. چون علم را از آیت الله واعظ گرفته بود. زبان و بیان و تفسیرات و شرحی که آیت الله واعظ در آن ممتاز بود. الان که سی سال است در ایران آمده ام مثل آیت الله واعظ را ندیده ام. بیان او عیناً بیان و علم آقا بود. مثل درس کفایه او پیدا نمی شود.

حجت الاسلام والمسلمین سید محمد سرور امینی (از شاگردان او) می گوید: «در درس ولایت فقیه ایشان شرکت می نمودم. واقعاً درس عمیق و تحلیلی بود و آن مباحث را به زیبایی مطرح می نمود و می فرمود این مباحث را از استادمان حضرت آیت الله میرزا جوادآقا تبریزی دارم. جزوه هم می داد. این درس که مصادف شده بود تقریباً با ایام بیماری استاد، خدا خدا می کردیم که ایشان سلامتی خودشان را بازیابد و ما از وجود علمی ایشان محروم نشویم».

حجت الاسلام والمسلمین سید یوسف موسوی ورسی (از شاگردان) نیز می گوید:

«بیش از ده سال با آیت الله وحیدی ارتباط و افتخار شاگردی او را داشتم. از لحاظ درسی بدون اغراق، کفایه را به قدری مسلط بود که وقتی شروع به تدریس می نمود، هیچ گاه تأمل و مکث در وسط مطلب نداشت و بسیار مسلط بود. شاید ما حمد را به آن روانی که ایشان عبارات کفایه را تدریس می کرد، مسلط نباشیم.

تا جایی که در خاطر دارم سه دوره جلدین کفایه تدریس کرد و مثل برخی اساتید، جایی را نینداخت. هر دوره، سه سال طول می کشید.آیت الله وحیدی در افغانستان هم مدرس مسلم و مسلط بود که آیت الله سید علوی سرخ جوی بامیانی از زمره شاگردان افغانستان ایشان به حساب می آید که فی الحال کرسی درس خارج دارد.

* ایشان که از شاگردان برجستۀ مرحوم حضرت آیت الله واعظ کابلی بود، برخی نکات درسی را که در شروح نبود از قول مرحوم استادش آیت الله واعظ نقل می کرد.

ص:270

ص:271

سنی و شیعه از جمله برهان الدین ربّانی رییس جمهور وقت، به ایران بازگردد و در ایران به کارهای تدریس مشغول شود.

با خروج طالبان از کابل و تشکیل دولت جمهوری اسلامی افغانستان باز عزم جدی برای رفتن به وطن و خدمت به مردم افغانستان، برای وی حاصل شد و در این سال های اخیر پس از پایان دروس ایران به افغانستان سفر می کرد و در مدرسه محمدیه جمال مینه کابل - مدرسه ای که روزگاری را در آنجا مشغول تحصیل بود - تدریس را شروع می کرد و رونق مدرسه را می افزود.

ص:272

ایشان آنجا رفته بود. به همین خاطر تعلق خاطر بین ما ایجاد شد. مهاجرین کویت محفل بزرگی در محرم دارند. چهار هزار نفر از جمله رجال و شخصیت های غیر افغانی هم شرکت می کنند. سفیرو اعضای سفارت می آیند. دوست داشتند که چهره ای مطرح، دعوت شود. با ایشان تماس می گیرند، قم تشریف نداشت، بعد به سراغ ما آمدند. این، کاشف از آن بود که ایشان شناخته شده بود.

از باب اتفاق، سفری تبلیغی به لندن داشتیم. سفر دوم بنده بود. حدود هشت نفر با هم بودیم. در جمع ما آیت الله وحیدی شخصیت برجستۀ جمع محسوب می شد. البته سخنرانان خوبی در آن جمع بودند مثل مرحوم حاج آقای احسانی، که چهره ای علمی و شناخته شده بود. آقا زاده آیت الله رییس، آقای میرزایی جاغوری (امام جمعه جاغوری)، آقای حجت و شیخ زاده و... از علما و فضلا بودند. ایشان در این مجموعه، چهره ای وزین و سنگین محسوب می شد. نمازها کلا پشت سر ایشان برگزار می شد. پشت سر ایشان حرکت می کردیم. در مجلس، قبل از ایشان کسی دهان به سخن باز نمی کرد. سخن نهایی را ایشان می گفت.

از ایشان بسیار تجلیل می شد. در انگلستان جلسه بزرگ افغانی ها در لندن برگزار می شود. در شهرهای دیگر به خاطر وجود مهاجرین، بقیه آقایان به شهرهای دیگر فرستاده شدند. ایشان به خاطر جایگاهی که داشت در لندن نگه داشته شد.

لندن در اروپا جایگاه ویژه ای دارد که بزرگترین مراکز اسلامی در آنجاست و مراسم مهم مذهبی در آنجا برگزار می شود. مؤمنین از دیگر کشورهای اطراف سعی می کنند در محرم آنجا بیایند و استفاده کنند. بزرگترین خطبای ایران هم در آنجا دعوت می شوند. از کشورهای عربی هم زیاد می آیند.

آیات و مراجع تقلید، دفاترشان فعال است. مؤسسه ای از طرف آیت الله سید محمدرضا گلپایگانی سی سال پیش درآنجا تأسیس شده است که نماز جمعه لندن در آن برگزار می شود. مؤسسه آیت الله خویی نیز که خیلی معروف است و در سازمان ملل متحد به ثبت رسیده و جهانی است، در آنجاست.

خطیبی که در لندن سخن می گوید، خیلی اهمیت دارد. مرکز مراسمات مهاجرین آنجا منزل تاجری شیعی است که تبعۀ افغانستان است. منزل مذکور حدود چهل، پنجاه سال پیش ساخته شده است. این محفل مجلسی ریشه دار و محفل سنتی لندن است و در زمانی که عدۀ کمی شیعه در آنجا

ص:273

وجود داشته، تنها در این مجلس شرکت می کرده اند. امام جمعه لندن و آیت الله دکتر فاضل حسنی میلانی (1) که در لندن درس خارج دارد نیز در آن محفل شرکت می کنند.

فرزند آیت الله خویی و نوۀ ایشان و بسیاری از علما و بزرگان نیز در لندن هستند؛ به حدی که در مراسم رسمی وقتی علما شرکت می کنند، انسان گمان می کند که در حوزۀ علمیه است. مقام معظم رهبری جمهوری اسلامی ایران در آنجا مرکز اسلامی دارد که مرکز بسیار پررفت و آمدی است. حاج آقای شیخ عبدالحسین معزی مسؤل آن دفتر قبل از محرم کلیۀ روحانیت را دعوت می کند و حدود صد و چند روحانی در لندن گردهم می آیند.

در آن شرایط و آن محفل، آیت الله وحیدی منبر می رفت. در کنار این محفل، در جلسه ای که از سوی مهاجرین غیر افغانستانی برگزار می شد نیز ایشان منبر می رفت؛ در منزل خانوادۀ شیعی شهرستانی که مسؤولیت بازسازی حرم ائمه معصومین علیهم السلام را عهده دارد بودند. این خانواده، نسل به نسل متخصص در ساخت و احداث حرم ائمه علیهم السلام، حتی امام رضا بوده اند و در عراق و ایران حضور دارند. خانواده ای عریق، ریشه دار و سنتی که آنها هم صبح ها مراسم داشتند. یادم هست که سرپرست آن خانواده، خود مهندس که از کربلا آمده بود، دربارۀ ساخت و ساز حرم ها صحبت های شیرینی داشت.

مدرس و استاد گرامی حاج آقای رفعتی می گوید: «جنبۀ منبر و خطابۀ ایشان در کنار درس، بسیار مورد توجه مردم بود. چهارشنبه ها که درس اخلاق بود، گاهاً از محضرشان استفاده می کردیم یا در برخی مناسبت های اسلامی، منبرهای معنوی را القا می کرد. زحمت و تلاش داشت و خود نیز اهل سوز و گداز بود.

حجت الاسلام والمسلمین مبلغ: «ایشان که به عنوان خطیبب توانا مطرح بود، تمام آن چه را که برای مردم مطرح می نمود، خود عمل می کرد. انسان کمالات برجسته ای را در وجود او مشاهده می کرد که یکی از آن ها خوش اخلاقی او بود. به حدی که وقتی با او می نشستیم، احساس می شد اخلاق پیامبری در او بود. در جمعی که با ایشان می نشستیم، همه احساس می کردند که او از همه بیشتر مرا دوست دارد، که در سیرۀ پیامبر همین موضوع مطرح است.

ص:274

ص:275

مدرس فرهیخته و خطیب دانشمند، حجت الاسلام والمسلمین استاد شیخ جعفر رفعتی، می گوید: «استاد وحیدی بسیار متواضع، با اخلاق و مجدّ در برنامه های درسی و علمی بود. زمانی که ما در خدمت آن مدرسه بودیم، بسیاری از طلبه ها از کشور افغانستان بودند که دوست داشتند از وجود او استفاده شود. با ایشان آشنایی چندانی نداشتم. به مدرسه که تشریف آورد و سبب نورانیّت مدرسه شد، خیلی مجذوبش شدیم. بسیار با اخلاق و گشاده رو بود. جلسه ای نبود ایشان را ببینیم، اما صحبت نکنیم و روحیه نگیریم.

در مسائل و مشکلات مدرسه و طلاب، یکی از کسانی که بسیار به ما روحیه می داد، خود حاج آقای وحیدی بود. در برنامه های درسی و کلاس ها و امتحانات، منظم، مجدّ و جزو معدود اساتیدی بود که ما نسبت به کلاس ایشان هیچ مشکلی نداشتیم. بلکه بیش از آن مقداری که توقع مدرسه و طلبه ها بود، زحمت می کشید. برای امتحانات و تصحیح اوراق وقت می گذاشت. از همه مهمتر اینکه طلبه ها در این زمان، بیش از همه به یک پدر نیاز دارند. ایشان برای شاگردانش یک پدر مهربان بود. برایشان وقت می گذاشت، مشکلاتشان را گوش می کرد و برای مشکلات ازدواج و کمک مالی طلبه ها، تلاش می کرد.

در جلساتی که ما گاهاً برای اساتید می گذاشتیم، شرکت می کرد و بها می داد و این باعث دلگرمی ما بود. از نظر علمی، درس هایی که در آنجا داشت، شاهد بر این بود که شاگردها راضی بودند و امتحانات دقیق بود. برای درس ها زحمت می کشید و مسلّط بود.

عالمی بود فرهیخته، با اخلاق، متدیّن و دلسوز. نسبت به طلبه هایی از این کشور (افغانستان) که بعضاً محروم و مظلوم اند، ایشان بها می داد و کار می کرد.

حجت الاسلام والمسلمین کاظمی، از شاگردان و همراهان همیشگی: « ایشان در تقوا، اخلاق و تواضع به حدی کم نظیر بود که اگر بگوییم اسوۀ تقوا و اخلاق بود، اغراق نگفته ام.

هیجده سال که در خدمتش بودم، وقتی روزها از درس فارغ می شد با هم تا سر کوچه ایشان می آمدیم. در این مدت کلام بدی از زبانش راجع به احدی نشنیدم. هرچه در عمق مطلب می رفتم، آقا راضی نبود که بدی کسی گفته و شنیده شود.

در بیان، بسیار توانا و پر قدرت بود. در منطق کم نظیر بود. در فقه واقعاً فقیه بود. در اصول خصوصاً کفایتین متخصص بود. خودش گاهگاهی می فرمود، بنده قبل از اینکه وارد سرزمین مقدّس

ص:276

جمهوری اسلامی ایران شوم؛ سی و چهار سال پیش، چنان کفایتین را با عشق و علاقه خوانده ومسلط بودم که از اول جلد کفایه تا آخر جلد دوم را می توانستم در ذهنم مرور کنم.

آیت الله عالم: شخصیتی که در تمام افعال مجسمۀ تقوا شده بود، حرف و حالتش، نشست و برخاستش حساب شده بود. در مسائل انفرادی و اجتماعی. رحمک الله تبارک و تعالی.

ص:277

حجت الاسلام عالم زاده: «شخصیت آیت الله وحیدی به گونه ای است که انسان می تواند به عنوان اسوه و الگوی خود قرار دهد. علم توأم با عمل، فقیه و خطیب توانا، عالم عامل، شخصیتی که جامع صفات نیکو و متخلق به اخلاق حسنه بود.

هرگاه او را می دیدیم، تواضع را مجسم می دیدیم. همه ارادتمندان، دوستان و آشنایان، این صفات را در وجود او متجلی می دیدند. هرگاه دیده می شد، شخصیتی مشاهده می شد متخلق به اخلاق اسلامی، مزیّن به اخلاق قران و آراسته به سیرۀ اهلبیت علیهم السلام.

وقتی با ایشان به حرم مشرف می شدیم، از عبادت و خضوع و خشوع او لذت می بردیم و نماز واقعی را هنگام اقتدا در نمازش حس می کردیم؛ چون ایشان با تمام وجود گویا خدا را حس می کرد.

تقوای در گفتار و کردار داشت. برخلاف برخی که همین طور حرف می زنند و هر حرفی را می زنند بی جهت و نامناسب و غیر ضروری. ایشان این طور نبود. کلامش حساب شده بود. دو نکته در کلمات او قابل دقت بود. یکی اینکه وظایف اسلامی و انسانی و طلبگی را بسیار تذکر می داد.

دوم، خاطرات بسیار آموزنده ای بیان می کرد.

از میان صفات ایشان، همه اش مثال زدنی است، ولی تواضعش ویژه بود. بر سر همه دست محبت داشت. در عین حال که عالمی برجسته بود، با عامی و طلاب معمولی و ... چنان برخورد می کرد که ایشان را مثل خودش می دانست.

اکثراً به حرم و درس پیاده می رفت. با آنکه وسیله نقلیه داشت و می توانست فرزندی را در خدمت بگیرد اما پیاده می رفت و پیاده بر می گشت.

از جمله صفات قرآنی که در خود پیاده کرده بود، این آیه است:«و عبادالرحمن الذین یمشون علی الارض هونا و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاما». تواضع زیاد و پیاده روی، با آن که ماشین داشت.

خصوصیاتی که در ایشان بود به عنوان عمل صالح باعث شده بود که محبت خاصی در قلوب مؤمنین درباره ایشان ایجاد شود. روز تشییع، پیر و جوان، عالم و عامی چقدر در فراق او گریستند.

ص:278

ص:279

که چقدر با طمأنینه و با وقار نماز می خواند، معنای واقعی خضوع و بندگی در نماز در مقابل معبود را حس می کردیم.

این فضاها سوز آهش دیده است

ناله های صبحگاهش دیده است

خیز تا ما را نماز آید به دست

یک دو دم سوز و گداز آید به دست (1)

ص:280

ص:281

8- جلوه ای از خلافت الهی ( پیرامون شخصیت امام خمینی (ره) در کنگره یکصدمین سال تولد امام (ره).

ص:282

ص:283

اهلبیت علیهم السلام است. اگر از عالم و عامی در مورد آیت الله وحیدی بپرسیم، این صفت را در ایشان تأیید می کنند که این مهم، نشانگر جامعیت ایشان بود.

از خصوصیات بارز ایشان تواضع او بود. در مقابل شاگردان و افراد معمولی با قامت راست بلند می شد و بر خلاف عرف معمولی، حتی چند قدم جلوتر می آمد و وقتی کسی دست او را به اصرار می بوسید، ایشان هم دست طرف را – هرچند کوچکتر بود- با کمال ادب می بوسید.

ص:284

اوج گرفت و در فاصله کمی؛ یعنی در 22 آبان ماه 1388ﻫ.ش جان به جان آفرین تسلیم کرد و به دیار باقی شتافت.

آیت الله عالم، از دوستان و ارادتمندان ایشان نقل می کند:«ایشان مرگ خود را بر من اعلان کرده بود. عاشقانه، با کمال عشق و علاقه، گویا که جایگاه خود را می داند، وقتی که متبسم و خندان بود، با حالت خاطر جمعی نکته ای را گفت که بعدها برای من روشن شد که از مرگ خود خبر داده است.»

غالبا که با او می نشستیم، از آخرت صحبت می کرد. می گفت خیلی سخت است. دنیا که می گذرد، ولی آنجا جواب مشکل است. بعد معلوم می شود که چه می شود. می فرمود خدا عاقبتمان را به خیر کند. شخصیتی که علمش کامل، محبوبیت اجتماعی اش آنگونه مطرح و محبوب، دارای تواضع و فروتنی، عاطفه اش با بندگان خدا، بیگانه و آشنا لطیف و مثال زدنی. رفتن این گونه افراد ضایعه است. در قرآن آیه ای است که می فرماید: «الم تر أن الارض ننقصها من اطرافها». در تفسیر دیدم «ننقصها من اطرافها» معنایش رفتن علماست. هر عالمی که از دنیا می رود، گویا - در عالم معنا- از وسعت زمین کم می شود. (1)

نماز ایشان را حضرت آیت الله سید مصطفوی بهسودی در صحن بزرگ حضرت معصومه علیها السلام در میان خیل کثیر شاگردان و ارادتمندانش اقامه نمود و طی تشیع باشکوهی در قبرستان بقیع قم به خاک سپرده شد. راهش پر رو، و یاد و خاطره اش گرامی باد.

ص:285

همچنین در شهر مقدّس مشهد، تهران، و در پایتخت کشور افغانستان کابل با حضور رجال علمی، سیاسی و اجتماعی و توده های مردم قدرشناس برگزار شد که این مراسم ها از چند شبکه تلویزیونی پخش شد.

حجت الاسلام والمسلمین آقای زکی می گوید: «به قدری بین مردم محبوبیت داشت که هیچ گاه اظهار نشد تا وقتی که از دنیا رفت. روزی که از دنیا رفت همه دیدند چقدر جمعیت آمده بود. کثرت جمعیت، همه گریه می کردند. من تا آن موقع در هیچ تشییع جنازه ای آن همه گریه ندیده بودم که آن همه ضجّه و فریاد و ناله داشتند. پیکر آن مرحوم داخل حرم در صحن بزرگ جایی که جنازۀ مراجع را می گذارند، گذاشته بودند و حضور مردم صحن را پر کرده بود. تا اطراف حوض حرم و... مملو از جمعیت بود. دو بار خیلی برایش گریه کردم از جمله وقتی که دنبال شعری بودم و آن را یافتم:

جان به حقّ واصل شد و من از پی جان می روم

گرچه دشوار است ره لیکن من آسان می روم

عاش سعیدا و مات سعیدا

ص:286

ص:287

شهید شیخ عباس صبائی «زمزمه کرامت» / سید اکبر میرصفی

اشاره

مقدمه

خطۀ عالم پرور گوگد (1) از توابع گلپایگان زادگاه و محل رشد بزرگانی چون حضرات آیات عظام و حجج اسلام حاج سید رضا موسوی گلپایگانی، میرزا هدایت الله وحید، حاج شیخ محمد جواد صافی (پدر آیت الله لطف الله صافی، حاج شیخ علی صافی)، حاج شیخ حسین احمدی (رحمة الله علیهم) و شهید وارسته حضرت حجت الاسلام و المسلمین حاج شیخ عباس علی صبائی(ره) بوده است.

وی با تاسی به علماء سلف همچون شهید اول،شهید ثانی، شهید ثالث و شهدای دیگر روحانیت (رحمة الله علیهم) در راه دفاع از حقّانیت شیعه و مبارزه با ظلم و افکار فرقه های انحرافی، با قلم و زبان و آبرو به مبارزه برخاسته و از هیچ تهدیدی نهراسید و در نهایت، جان خویش را در این راه در طبق اخلاص نهاده و برگ زرین دیگری در تاریخ تشیع آفرید.

در این نوشتار برآنیم تا به ابعاد شخصیتی آن شهید سعید بپردازیم، هرچند قلم را یارای بیان تمام زوایای شخصیتی آن عزیز سفر کرده نیست، ولی:

ص:288

آب دریا را اگر نتوان کشید

هم بقدر تشنگی باید چشید

ص:289

قسمتی از کتاب مطول در معانی و بیان را نزد دایی گرامش حاج شیخ حسین احمدی گلپایگانی (ره) فرا می گیرد.

در سال 1340 ه- ش با ورود به حوزه مقدّسه قم و سکنی گزیدن در مدرسه آیت الله العظمی گلپایگانی در خیابان انقلاب، لمعتین را در محضر آیت الله حاج شیخ علی پناه اشتهاردی و رسائل را در محضر آیات سید محمد باقر سلطانی و شیخ محمد تقی ستوده اراکی(رحمة الله علیهم) به پایان می برد.

بعد از اتمام دوره سطح در سال 1344 ه ش به مدت 16 ماه در شهر مقدّس مشهد اقامت و در آن مدت در دروس اصول و فقه آیت الله العظمی سید محمد هادی میلانی(ره) شرکت نمود و میوه هایی از خرمن دانش آن فرزانه چید. همزمان از ممتحنین مدرسه نیز قرار گرفت و مفتخر به دریافت جایزه از دست مبارک آیت الله میلانی (ره)شد. در همان زمان امامت جماعت یکی از مساجد شهر مقدّس مشهد را نیز بر عهده گرفت.

در سال 1346 ه ش به صورت مخفیانه از طریق آبادان به قصد زیارت عتبات عالیات و تحصیل در حوزه مقدّس نجف اشرف عازم عراق می شود که بعد از روزها سرگردانی، عوامل رژیم عراق در میانه راه ایشان را برگردانده و مانع ورودش به عراق می شوند. توفیق زیارت عتبات عالیات آرزویی بود که ایشان تا آخر عمر شریفشان به آن دست نیافتند.

از سال 1360 ه- ش در قم در دروس فقه و اصول حضرات آیات گلپایگانی، محقّق دامادو شیخ مرتضی حائری یزدی (رحمة الله علیهم) شرکت جسته و از محضرشان بهره مند گردید. (1)

ایشان از آیات عظام گلپایگانی، اراکی، بهجت، فاضل، (رحمة الله علیهم) و آیت الله مکارم (مدظله) در امور حسبیه و اخذ وجوهات، اجازه نامه کتبی داشته اند.

ص:290

حجت الاسلام سعید روستا آزاد در کسوت مقدّس روحانیت بوده و بقیه در مسئولیت های دیگری مشغول انجام وظیفه می باشند. (1)

ص:291

ص:292

انس با مسجد جمکران را از زمان سکونت در قم، با حضور در آن مسجد در روزهای جمعه و در ایام دوری از قم، هرگاه به قم می آمدند با اقامه نماز جعفر و نماز امام زمان تداوم می بخشیدند. (1)

حجت الاسلام علی ملک زاده، مسئول دفتر ایشان می گوید:

ایشان اهل عمل به مستحبات و خواندن ادعیه ماثوره به مناسبت های مختلف بودند و همیشه به ذکر خدا مشغول بودند. هرگاه به اتاق ایشان می رفتم، مشغول عبادت و یا مطالعه بود. خانه ما از بچگی معهد عالم و روحانی بوده و روحانیون زیادی را دیده ام ولی تا کنون روحانی مثل مرحوم صبائی ندیدام. بعد از شهادت ایشان فهمیدم که چه گوهر ارزشمندی را از دست داده ام و همه چیز را مدیون ایشان می دانم و الآن خیال می کنم که خوابی بوده که من دیده ام. (2)

زمانی که ما با ایشان هم حجره بودیم، هرگاه با دوستان شروع به گپ و گفتگو می کردیم ایشان به جای شرکت در بحث های ما به حرم حضرت معصومه علیها السلام رفته و به زیارت و نماز و ادعیه و راز و نیاز مشغول می شد.

مداومت بر زیارت عاشورا از دیگر ویژگی های آن شهید بود. هنگام غروب هر روز زیارت عاشورا را می خواند و ذکر یکصد بار سلام و لعن را در هنگام رفت و بازگشت از مسجد انجام داده و هنگام مراجعت به منزل، سجده آخر آن را انجام می داد.

2. اخلاص در قول و عمل: حجت الاسلام سید مهدی حسینی درباره ایشان چنین می گوید: سرمایه اصلی آن شهید، اخلاص و صداقتش بود؛ به گونه ای که هیچ کس از او عملی که شائبه ریا در آن باشد، سراغ ندارد و این امر از سخنان و دروس اخلاقی ایشان که هر روز بین نماز ظهر و عصر و مغرب و عشا برای نمازگزاران و روزهای دوشنبه و پنج شنبه برای طلاب بیان می کرد، مشهود بود. همواره متذکر این حدیث بودند که: «اخلص العمل فان الناقد بصیر» (3)

با اینکه ایشان پیش از انقلاب در قم دروس سطح را تدریس می کردند اما با اخلاص و تواضع کامل در مدرسه نو بنیاد هشتگرد مقدمات تا سطح را نیز تدریس کردند.

ص:293

بعد از دوران امامت جمعه، با توجه به احاطه علمی ایشان به دروس سطح حوزه و فتاوای مراجع، برخی از شاگردان از ایشان درخواست می کردند که مانند بسیاری از علما به قم تشریف بیاورند و تدریس را شروع کنند، اما ایشان قبول نکرده و می فرمودند: وقت من برای مردم این شهرستان است و نمی توانم آن را فدای آسایش چند روزه خود نمایم.

تدریسش هم تنها تدریس نبود بلکه رابطه اش با طلاب رابطۀ پدری و فرزندی بود و می خواست واقعا عالم تربیت کند. دروس آنها را دقیقا زیر نظر داشت و هر هفته از طلاب امتحان کتبی و شفاهی می گرفت. جهت رشد آنان از طلابی که در سطوح بالاتری بودند برای تدریس در سطوح پایین تر استفاده می کرد، طلاب را موظف کرده بود که شبی چند ساعت به صورت دسته جمعی در مدرسه مطالعه کنند. عجیب این بود که با مشغله زیادی که داشت، گاهی شب ها مخفیانه جهت بررسی وضعیت طلاب به مدرسه تشریف می آورد.

اگر احساس می کرد در بین طلاب کسانی هستندکه صلاحیت ادامه تحصیل را ندارند، مشفقانه آنها را نصیحت کرده و آنها نیز بعضا انصراف داده و بعد هم می آمدند و از ایشان تشکر می کردند. (1)

3 - تواضع و فروتنی: بعد از معرفی امام جمعه جدید برای شهرستان، علی رغم اینکه از نظر سنی و حتی علمی پایین تر از ایشان بود)، شهید صبائی به استقبال وی رفت و حتی با توجه به اینکه سخنران قبل از خطبه ها هم بود مردم را تشویق به حضور در نماز با شکوه جمعه و حمایت از امام جمعه جدید نمود و فرمود: مهم انجام وظیفه است چه انسان یک متر عقب تر باشد چه جلوتر؛ امام باشد یا ماموم. (2)

منش ایشان تواضع و صداقت و متانت با همه اقشار مردم بویژه علما بود و متواضعانه به حرف فقرا گوش می داد و مشکل آنان را در حد توان حل می کرد.

حجت الاسلام علی ملک زاده می گوید:

«هنگامی که برای اولین بار در سال 1361 ه- ش از دفتر تبلیغات قم برای شهرستان ساوجبلاغ حکم گرفتم و وارد دفتر امام جمعه شدم، دیدم یک روحانی خیلی بی آلایش به استقبال آمد، از من پذیرایی کرد و متواضعانه کنارم نشست. گفتم حاج آقا تشریف نمی آورند؟ نمی دانستم خود ایشان امام

ص:294

جمعه هستند، فرمود: حاج آقا کیه، گفتم امام جمعه. فرمود: حالا فرض کنید من امام جمعه هستم، فرمایشتان چیست؟ و من حکم را تحویل ایشان دادم و در همان برخورد اولیه شیفته اخلاق ایشان شدم و بیش از یازده سال در کنار ایشان ماندم». (1)

4. همدلی با بینوایان: با تأسی به مولایش امام حسین علیه السلام مراجعه مردم را نعمتی از نعمت های الهی می دانست و منزلشان لحظه ای به روی نیازمندان بسته نمی شد و به شکلی از آنان رفع نیاز می کرد که کرامت انسانی آنها ذره ای جریحه دار نشود و به هیچ وجه احساس شرمندگی نکنند و آزرده خاطر نگردند، یک روز طلبه ای به دفتر ایشان آمد. موقع رفتن، حاج آقا دید پشت عبای ایشان پاره است. موقعی که داخل حیاط رفت، عبای نویی را که برای خودش خریده بود به من داد و فرمود: این را به آن طلبه بدهید. (2)

5. مسئولیت پذیری و دقت در نوع مصرف و حفظ بیت المال: به ندرت بر سر سفره بیت المال می نشست لذا باوجود دعوت های مکرر مسئولین، خصوصا در ماه مبارک جهت افطار از قبول آن امتناع می ورزیدند. (3)

یک روز تمام مسئولین سازمان های تبلیغات استان را به حوزه دعوت کردیم، موقع ناهار که شد عدس پلو ساده ای برای میهمانان آوردند. تعجب کردم؛ چون بنا بود چلو مرغ تهیه شود! به حاج آقا صبائی گفتم میهمان ها از تهران آمده بودند، این غذا در شان آنها نبود. فرمود: این مرغ ها سهمیه غذایی طلبه ها است و من نمی توانم حقّ آنها را به دیگری بدهم. (4)

از جمله ویژگی های ایشان عدم کرنش در مقابل مسئولین بود وظیفه خود می دانست که در مقابل خطا و اشتباهات مسئولین ساکت نبوده وهشدارهای لازم را به آنها بدهد که همین امر هم بر مذاق برخی خوش نیامده وزمینه و بسترهای تفرقه را در شهرستان ایجاد می نمودند. (5)

6. بهره مندی از عفو و صفح: دو ویژگی عفو وصفح که قرآن کریم برای مومنین بیان می کند از ویژگی های آن شهید والا مقام بود. هیچگاه دیده نشد که از کسانی که مخالف او بودند به بدی یاد

ص:295

کند. یک بار که می خواستم دربارۀ این افراد حرفی بزنم، فرمود: چیزی نگویید، شاید ما ضعیفیم و حقّ با آنهاست.

به یاد دارم یک روحانی که پدر شهید هم بود با ایشان مقداری مخالفت می کرد، اما عکس العمل ایشان در مقابل او این بود که مرا مامور کرد تا در کارخانه سیمان آبیک، زمینه امامت جماعت وی را مهیا کنم و این کار را هم کردم، اما آن فرد هیچگاه متوجه نشد که این کار به دستور حاج آقا بوده است. در موردی دیگر حاج آقا فرمود: اولین هدیه ای که از طرف امام رسید - حضرت امام (ره) در ماه رمضان به روحانیون و طلاب افطاری می دادند - به ایشان بدهید. حتی شهریه او را کنار می گذاشت و شخصاً به او می دادند.

درکنار میز کوچک مطالعه شان کیسه پلاستیکی بود که در آن انواع تهمت، دشنام و شب نامه ها که علیه ایشان نوشته و در سطح شهرستان پخش می شد و احیاناً به دست خودش می رسید را جمع آوری و با متانت و صبری جمیل، تحمل و بعد از مدتی انبوهی از آنها را پاره کرده و به دور می ریخت. (1)

7. برخورداری از زهد و بی توجهی به دنیا: دنیا در چشم و دل او جایی نداشت، چشم روشنی او عمل صالح برای خدا و نماز و یاد اهل بیت خصوصا زهرای مرضیه علیها السلام بود، خانه ساده و زندگی بی آلایش ایشان مبیّن این امر است؛ همان طور که آن شهید وارسته در قسمتی از وصیت نامه اش به این امر اشاره می کند:

خدا را سپاس می گویم که نهال انقلاب اسلامی ایران به ثمر نشست و به دوران بلوغش نزدیک گردید و امید است با عزت و شکوه لایق انقلاب اسلامی، به دست صاحبش ولی الله مطلق سپرده شود. خدا را شاکرم که از اواخر نیمه اول سال 61 تا اواخر نیمه اول سال 74 در این نظام مسئولیت داشتم اگر چه نتوانستم آنچنان که لایق این نظام و امت اسلامی بود کاری انجام دهم و آنچه صورت گرفته، لطف خدا و عنایت ولی عصر (عج) بود، و خدا را شاکرم که انقلاب را وسیله دنیا و تامین اندوخته دنیای خود نخواستم و امید است لغزش ها مورد عفو قرار گیرد. (2)

ص:296

اگر از ستاد نماز جمعه هم چیزی می دادند قبول نمی کرد، یک وقت اعلان کردند که یک ماشین قسطی به ائمه جمعه می دهند، اما راضی نبود آن را بگیرد فرمود: نیازی به ماشین شخصی ندارم. با اصرار من پذیرفت اما بعد از مدتی آن را فروخت و خانه ای که الآن در هشتگرد هست را با پول آن ماشین تهیه کرد و منزلی که مربوط به کارخانه فخر ایران بود و در اختیارش بود، تخلیه کرد.

خیلی ساده و بی آلایش بود. در مدت 13 سال مسئولیت امامت جمعه تنها یک بار از سفر هوایی جهت پابوسی امام رضا علیه السلام استفاده کرد. (1)

بعد از رحلت پدر خانمشان با وجود آن که ارث قابل ملاّحظه ای به همسرشان رسیده بود، ولی ایشان نه تنها هیچگونه دلبستگی به آن پیدا نکرد بلکه حتی به همسرش پیشنهاد کرد که با آن پول، منزلی به نام خود بخرد تا ایشان بتواند این منزل را به حوزه هدیه نماید. (2)

در ایام دهه محرم وماه رمضان به متولیان مساجدی که در آن اقامه نماز داشتند، می فرمود تا شخصی را برای این ایام دعوت کنند، با اینکه به حسب ظاهر جنبه های مالی در این ایام بیشتر مشهود می شود، ولی ایشان با بزرگواری خاص بارها و بارها این عمل را به راحتی انجام می داد که حاکی از روح بزرگ و تشخیص وظیفه بود. (3)

8 - منادی وحدت بین اقشار مختلف مردم : وجود وحدت و همدلی در میان نیروهای حزب اللهی در سالهای اول انقلاب و دفاع مقدّس در منطقه، موجب پیشرفت شهرستان و گسیل شدن تعداد زیادی از مردم و پیوستن آنها به خیل عظیم رزمندگان و نائل آمدن برخی از آنان به فیض عظیم شهادت گردید؛ به گونه ای که شهرک خور - که ازسال 1348 محل تبلیغ آن شهید والا مقام بود - از جهت اعزام نیرو به جبهه ها و تقدیم شهدا در ایام دفاع مقدّس به عنوان شهرک نمونه استان تهران معرفی گردید، همچنانکه از جهت کمک های مالی به جبهه های نبرد نیز این شهرستان از جمله برترین ها بود. (4)

ص:297

ولی با کمال تاسف از سال 70 به بعد دست های ناپاک شروع به جو سازی علیه اتحاد مردم وآن عزیز کردند،ایشان در خطبه های نماز جمعه در مورخ 22/7/1377 به بیان عوامل جوسازی پرداخته و هشدار های لازم را پیرامون آن دادند که بدین قرار است:

الف ) حضور برخی از افراد تفرقه افکن در بین اجتماعات مردم شهرستان.

ب ) گمارده شدن برخی افراد بی تفاوت و مسئله دار به مسئولیت ها.

ج ) بزرگ جلوه دادن نقاط ضعف ها .

د ) سخن چینی و سخن این را برای آن و سخن آن را برای این بردن.

ه ) ضد و نقیض گویی ها.

و ) باور برخی ساده لوح ها نسبت به این مطالب کذب و تفرقه افکنانه و پخش کردن این نوع حرفها بین مردم.

9 . بهره مندی از حافظه قوی و احاطه بر مطالب: ایشان چه نسبت به فتاوای مراجع وچه نسبت به مطالب علمی، احاطه کافی ولازم را داشتند، مثلاً وقتی سخنی درباره ی علی علیه السلام گفته می شد، فوراً می فرمود: ابن ابی الحدید معتزلی یا فلان عالم سنی در این زمینه چنین گفته است. (1)

ویژگی های اخلاقی که به برخی از آنها اشارت رفت گوشه ای از خصال محموده آن شهید سعید بود که از ایشان شخصیتی وارسته و متمایز ساخته بود؛ به گونه ای که هر انسان طالب کمالی در حسرت از دست دادنش همچون ابر بهاران اشک از دیده فرو می نشاند.

ص:298

به جهت ادامه فعالیت ها به نام خود خانه ای برای مسجد خریداری کردند - که الان هم به عنوان خانه عالم مورد استفاده قرار می گیرد - تا به عنوان ساکن آن خانه به آنجا تردد داشته باشند ولیکن باز هم مزاحم وی شدند. (1)

ازجمله فعالیت های ایشان بعد از انقلاب وبر عهده گرفتن امامت جمعه شهرستان به حکم دفتر حضرت امام (ره) به قرار ذیل بوده است:

1. تشکیل کلاس های اصول عقاید برای پاسخ به شبهات فرق انحرافی.

2. ارائه مشاوره به اقشار مختلف به ویژه نسل جوان خصوصاً طلاب.

3. تبلیغات وسیع برای حضور مردم در جبهه ها و کمک مالی به رزمندگان اسلام و تامین نیاز لشکر دهم سید الشهدا علیه السلام .

4. نیز تشکیل نه هزار پرونده در بسیج ساوجبلاغ و جمع آوری چهل میلیون وجه نقد، علاوه بر کمکهای غیر نقدی برای آن لشکر شاهد صدق این امر است.

ایشان به جهت احداث فاز یک پادگان شهید کلهر که با همت ایشان صورت گرفت، مورد تقدیر سردار علی فضلی فرمانده لشگر قرار می گیرد. (2)

ارائه پیشنهاد حضور یک ماهه ائمه جمعه در جبهه ها جهت تقویت روحیه معنوی رزمندگان و حضور هر ساله شخص ایشان در ایام نوروز همراه طلاب حوزه علمیه ساوجبلاغ برای پیشتازی در عمل به این پیشنهاد، که تقدیم هفت شهید از طلاب مدرسه مذکور، مؤید این مطلب است.

استقبال و بدرقه رزمندگان اسلام و خواندن نماز بر پیکر مطهر شهیدان و حضور در تشییع جنازه آنان همراه طلاب مدرسه با تعطیل کردن دروس؛ به گونه ای که کمتر رزمنده ای در شهرستان را می توان یافت که به جبهه اعزام شده باشد و مورد بدرقه یا استقبال ایشان قرار نگرفته باشد و کمتر شهیدی را در شهرستان می توان یافت که ایشان بر پیکرش نماز نخوانده باشد. (3)

ص:299

ص:300

جمهوری اسلامی و رهبری آن و رونق بخشی به نماز جمعه به کار گرفت؛ (1) از جمله با دعوت مسئولان کشوری و منطقه ای به عنوان سخنرانان قبل از خطبه ها زمینه های وحدت بیشتر بین مردم و مسئولان از یک سو، و رساندن مشکلات مردم به گوش مسئولان و حل مشکلات مردم توسط مسئولان را از سوی دیگر فراهم نماید.

تا جایی که امکان داشت، سعی می کرد در شهرستان حضور داشته و همراه و هم درد مردم باشد، لذا در طول سیزده سال به ندرت پیش آمد که خود، اقامه نماز جمعه نکرده باشد. (2)

3. مبارزه با فرق انحرافی خصوصاً الحقّی ها، که به تدریج موجب افزایش نفوذ خود و افکار باطلشان در ادارات و مدارس شهرستان شده بودند؛ به دو صورت:

الف) مبارزه فرهنگی در قالب مناظره با سران آنان که همین امر موجب برگشت بسیاری از مردم خصوصاً جوانان از عقاید آنان و قرار گرفتن در مسیر صحیح و حقّیقی اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله شد که این امر، یکی از مصادیق مبارزه فرهنگی و آثار تشکیل حوزه علمیه بود که بعداً به آن اشاره می کنیم.

ب) مبارزه اقتصادی در قالب ایجاد مراکز خدماتی؛ قرار داشتن نانوایی ها و سوپر مارکت ها در اختیار الحقّی ها مؤمنین را از جهت تامین ارزاق حلال و طاهر در تنگنا و سختی قرا داده بود، لذا این شیوه مبارزاتی موجب گردید تا مردم مسلمان از این جهت در رفاه قرار گیرند. در بخش فعالیت های اقتصادی به مصادیق آن اشاره خواهد شد. (3)

4. حمایت همیشگی و ویژه از ولایت فقیه و رهبری نظام و دولت، هم در زمان امام (ره) که اندوه عمیق ایشان بعد از رحلت حضرت امام و اطلاعیه هایی که ایشان در آن زمان صادر کردند، موید این امر است، و هم در زمان مقام معظم رهبری.

ایشان از جمله کسانی بودند که قبل از انتخاب معظم له به رهبری توسط مجلس خبرگان تنها گزینه لایق برای تصدی این منصب را آیت الله خامنه ای می دانست و بعد از انتخاب ایشان به رهبری از سوی مجلس خبرگان نیز با صدور اطلاعیه های متعدد و نطق های گوناگون در خطبه های نماز جمعه و مناسبت های دیگر همگان را به اطاعت و حمایت از معظم له فرا می خواند و هر گاه

ص:301

استقبال پر شور مردم از معظم له را در سفرها می دید - که حاکی از اشتیاق و دلدادگی آنان به رهبرشان بود - اشک شوق در چشمانش جاری می شد. (1)

ص:302

7 . ساخت حمام عمومی در شهرک ولی عصر (عج) در جهت حل مشکلات مردم.

8 . در اختیار قرار دادن طبقه فوقانی نانوایی مذکور به سازمان فنی و حرفه ای شهرستان به منظور آموزش جوانان جویای شغل، که این امر خدا پسندانه نیز بسترهای لازم برای آموزش ده ها کار آموز در رشته های مختلف فنی و تقدیر مسئولین مربوطه به دنبال داشت.

9 . احداث ساختمان پاساژ قائم به منظور پشتوانه مالی فعالیت های فرهنگی، با کمک متدینین و متمکنین خیّر شهرستان. این مسئله، مشکلات مهمی از مردم را با استقرار اداراتی (از قبیل بازرگانی، شبکه بهداشت و درمان، کلینیک تخصصی امام صادق علیه السلام، سازمان تبلیغات اسلامی، نیروی انتظامی، کارگاه قالیبافی جهاد سازندگی، رفع نمود.

10 . احداث مسجدی در پایین ده هشتگرد.

11 . تشویق مردم به وقف و احیای این سنت حسنه به منظور پشتیبانی مالی حوزه علمیه و اعتلای فرهنگ اصیل ناب محمدی صلی الله علیه و آله که این امر مورد استقبال مردم و متدینین قرار گرفت. ازجمله ثمرات این مهم، وقف گروهی از متدینین است که به شرح ذیل می باشد:

الف ) وقف دو هکتار زمین، موقوفه ورثه مرحوم نائب فلاح کیش به حوزه

ب ) وقف پنج هکتار زمین اهدایی در نظر آباد توسط آقای مقدم ره

ج ) وقف حدود دو هزار متر مربع زمین جهت تأسیس مدرسه در نظر آباد

د ) وقف یک واحد مسکونی اهدایی در نظر آباد

12 . ساخت هیجده خانه عالم در روستاهای شهرستان با پیشنهاد ایشان و همکاری خیرین و سازمان تبلیغات اسلامی استان و شهرستان که شاید برای اولین بار در کشوراجرایی گشت.

13. تصدی حدوداً سیزده ساله مدیریت حوزه علمیه امام صادق علیه السلام از سال 1373 ه- ش تا پایان عمر مبارک.

14 . تشکیل صندوق قرض الحسنه به جهت حمایت از طلاب، به منظور رفع مشکلات آنان. ایشان به همین منظور، ثلث اموال وخانه مسکونی خود درقم را به این جهت اختصاص داد. (1)

ص:303

ص:304

مجالس ختم متعددی از جمله در مسجد عشقعلی از طرف آیت الله العظمی صافی به پاس گرامی داشت آن عزیز با حضور برخی آیات عظام و نماینده مقام معظم رهبری و اقشار مختلف مردم با سخنرانی سخنرانان بر جسته برگزار گردید. (1)

در پایان با قسمتی از شعری که توسط یکی از شاگردان ایشان در رثای وی سروده شده مقاله را به پایان می بریم.

صبر در راه خدا کار تو بود

مردنی زیبا سزاوار تو بود

خوش جدا گشتی از این قوم خمود

جای تو الحقّ در این ویران نبود

بوی دنیا از تو نشنیده است کس

مجلست بوی خدا می داد و بس

عاش سعید و مات سعیدا ، روحش شاد و راهش پر رهرو باد.

ص:305

آقا سید محمد برقعی قمی / سجاد یزدان پناه فارسانی

اشاره

شناسنامه اجمالی

شناسنامه اجمالی(1)

نام: میر سید محمد

نام خانوادگی: برقعی قمی

نام پدر:آیت الله سید عبد الله مجتهد برقعی قمی

سال تولّد:1260 ﻫ.ش(برابر با 1298 ه.ق)

محل تولد: قم مقدّسه

محل تحصیل مقدمات و سطح: قم مقدّسه

محل تحصیل سطوح عالیه : نجف اشرف

آثار قلمی: تعلیقة علی کفایة الأصول

تاریخ وفات: پنجشنبه 20ربیع الثانی 1350ﻫ.ق که مصادف است با 13 شهریور1310 ﻫ.ش . (2)

ص:306

محل وفات: قم

محل دفن: مسجد بالا سر حرم حضرت معصومه علیها السلام نزدیک قبر آیت الله حائری مؤسس حوزه علمیه قم(ره)

شاگردان: حاج میرزا ابوالفضل زاهدی قمی مفسر و...

ص:307

ص:308

با توجه به این شجره نامه روشن می شود که نسب آقاسید محمد برقعی با 26 واسطه به جناب موسی مُبَرْقَع و یا با 27 واسطه به امام جواد: می رسد. البته این شجره نامه، قابل توسعه است و زیر شاخه هایی دارد که راقم این سطور به قدر ضرورت بیان نموده است.

از جناب موسی مبرقع و اولاد ایشان سادات بسیاری در نقاط مختلف ایران از جمله قم، مشهد، همدان، تهران، قزوین، کرمان، کاشان و یزد و نیز سایر کشورها ازجمله: هندوستان، پاکستان، افغانستان، عراق، سوریه و... برجای مانده است. البته در عصر حاضر عده ای از آنان در اروپا و امریکا ساکنند.

به دلیل جلوگیری از تشابهات اسمی میان افرادِ فامیل، هر گروه، خود را به نامِ اشخاصِ سرشناسی که در این سلسله وجود داشته اند، منتسب نموده اند و نام خانوادگی خود را بر اساس آن انتخاب کرده اند. برخی بر اساس نَسَبشان به امام رضا علیه السلام به سادات رضوی یا ابن الرضا یا یاابن رضا، برخی بر اساس نسبتشان به جناب موسی مبرقع، به سادات برقَعی یا مبرقَعی یا مبرقَع؛ عده ای که فرزندان سید شریف بوده اند به شریفی و عده ای از فرزندان سید ابوالفتح به میرابوالفتحی یا فاتحی ملقّب گشته اند. همینطور بقیۀ سادات و اولاد امام جواد علیه السلام که لقب فاطمی، اخوی، بنی رضی، رضوی زاده، موسوی، تقوی، میر عمادی، معصومی، صفوی، صفوی زاده، صفوی فرد، تحویلداری، اسحاقی، سرکشیک، شریعت و... را اختیار کرده اند. (1)

ص:309

مدتی طولانی به چهرۀ او خیره می شدند محفوظ بماند. به همین خاطر، به مبرقع یعنی کسی که نقاب زده است، معروف شد و بسیاری از فرزندان ایشان هم به نام مبرقع؛ نقاب زده و مبرقعی (منسوب به نقاب زده) و برقعی(منسوب به نقاب) ملقّب شده اند. (1)

آن جناب در سال 247ﻫ.ق به کوفه رفت و سال 256 ه.ق عازم قم شد. در آن زمان اعراب اشعری که از یمن به قم آمده، در آنجا ساکن شده بودند، چون آن جناب را نمی شناختند، او را از آنجا بیرون کردند، و آن بزرگوار از قم به کاشان رفت و مورد استقبال و احترام احمد بن عبد العزیز قرار گرفت. زمانی که دو نفر از رؤسای عرب کوفه برای دیدار ایشان به قم آمده بودند، مردم قم را سرزنش کرده و ایشان را به سراغ جناب مبرقع فرستادند. آن جناب عذر ایشان را پذیرفت و به قم باز گشت. اهل قم از آن پس ، ایشان را بسیار احترام کرده و اموال زیادی به او بخشیدند. آن جناب با آن اموال، مزارعی خرید و به کشاورزی پرداخت و تا آخر عمر، در قم ماند. و در نهایت در سال 296ﻫ.ق شب چهارشنبه (2روز مانده به آخر ماه ربیع الثانی) رحلت نمود. عباس بن عَمْر غنوی بر او نماز خواند و در جایی که اکنون به محلۀ «دربهشت» معروف است، دفن گردید. (2) بر فراز قبر ایشان مقبره ای بنا شد. قدمت مقبرۀ فعلی ایشان به پیش از قرن هفتم می رسد. (3)

ص:310

در اجداد سید محمد بیست نفر دارای مقام نقابت بوده اند و نامشان هم در کتاب «تاریخ نقبای قم» آمده است. (1)

ص:311

دروس حوزوی کرد و مقدمات و سطح را در قم به پایان برد قبل از تاسیس حوزه علمیه قم چون بزرگترین حوزه در آن زمان، حوزۀ نجف اشرف بود و اساتید بارز، غالباً در آنجا کرسی درس تشکیل می دادند سید محمد بر آن شد که به آن حوزۀ درسی هجرت کند تا هم در سطوح عالیه تحصیل نماید و هم از مولایش امیرالمومنین علی علیه السلام مدد گرفته ، راه زهد و تقوا را بیاموزد.

در نجف، اساتید مشهور از جمله جناب آخوند خراسانی [ره] حلقه تدریس داشتند. در میان صدها شاگردِ مجتهدِجناب آخوند، سید محمد هم در درس ایشان شرکت می کرد و او که روایت کنندۀ حدیث از طرق مختلف بوده، از استادش جناب صاحب کفایه هم روایاتی نقل می کند. عالمِ بزرگِ معاصرِ ایشان آیت الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی [ره] در مورد ایشان، (سید محمد) در کتاب خود، «الإجازة الکبیره» می نویسد:

«العالم الورع الجلیل حجة الإسلام المیر سید محمد ابن آیت الله السید عبد الله البرقعی الرضوی القمی ... یروی عن عدة منهم استاذه صاحب الکفایه بطریقه؛ (1) دانشمند با ورع و بزرگوار حجت الاسلام میر سید محمد فرزند آیت الله سید عبد الله برقعی رضوی قمی ... از عده ای که از آن جمله استادش جناب صاحب کفایه است، نقل روایت می کند.»

سید محمد از جمله کسانی است که به آیت الله مرعشی نجفی اجازه نقل روایت می دهد و طبیعی است که هر چه سلسلۀ نقل روایت مطمئن تر باشد، روایاتِ نقل شده از ایشان هم دارای اهمیت و اطمینان بیشتری است.

ص:312

1330ﻫ.ق.(1290ﻫ.ش) عازم زادگاه خویش گشته و اکنون که بیش از سی سال دارد، قم را برای سکونت انتخاب می کند. در این شهر به تدریس فقه و اصول می پردازد و دروسی چون: لمعه، مکاسب و کفایۀ استادش را تدریس می نماید. بیان شیرینش شاگردانی چون حاج میرزا ابو الفضل قمی مفسر را به پای درسش می کشاند و با تقریر مطلوب و مورد پسندی که داشته، عده ای از درس او بهره می برند. (1)

سه سال به همین منوال می گذرد و سید محمدکه پس از مدتی دوری، تازه در کنار پدر، احساس آرامش می کرد، او را که برای همگان چهره ای شناخته شده بود، در سال 1333ﻫ.ق. از دست می دهد. و نه در سوگ پدر بلکه در سوگ عالِمی مشهور، به عزا می نشیند و خاطرات برپایی تکیۀ عزای حسینی: توسط پدر را مرور می کند.

ص:313

ص:314

ص:315

ص:316

ص:317

8. مثالی نامه؛ که در تهران سال 1363 ﻫ.ق. در 24 صفحه به چاپ رسید.

9. دیوان علی بیگ.

ایشان سر انجام در 27 صفر 1394 ﻫ.ق. از دنیا رحلت فرمود و در جوار حرم مطهرحضرت معصومه علیها السلام به خاک سپرده شد.

ص:318

ایشان در سال 1336 از دنیا رفته و بین دو صحن عتیق و جدید حرم مطهر فاطمه معصومه علیها السلام دفن گردیده است.

ص:319

ص:320

ایشان در دوازده فروردین 1357 به علت کهولت سن و بیماری، دار فانی را وداع و پیکرش با تشییع کم سابقه ای در قبرستان شیخان قم مدفون گردید.

ص:321

میرزا احمد شیرازی «ستارۀ گمنام» / مصطفی صاحبی

اشاره

طلوع

لطف و تقدیر الهی بود که در جنوب غربی استان فارس (1) در منطقه نیمه خشک« قیروکارزین» (یکی از بخش های فیروزآباد فارس) در حدود سال 1296ه. در خانواده ای مذهبی، فرزندی پا به عرصۀ وجود نهاد. (2)

پدرش شخصی متمول، از خوانین آن منطقه و مادرش روحانی زاده بود. (3)

عشق طلبگی

با اینکه پدر میرزا احمد شخصی مذهبی بود، تمایلی به طلبه شدن فرزندش نداشت؛ اما عشق و علاقه و شور وافر این فرزند به تحصیل علوم دینی، وی را بر آن داشت تا مدت ها هر روز قبل از اذان

ص:322

صبح ، نزد عالمی که در آن منطقه بوده، برود و پس از فراگیری درس، قبل از طلوع آفتاب به خانه بر گردد به طوری که پدر متوجه این رفت و آمد نمی شده است. (1)

ایشان پس از تحصیل مقدمات به شیراز رفت و سال های متمادی به تحصیل سطح و دروس خارج پرداخت (2) و تا حد اجتهاد درس خواند. (3)

ص:323

ص:324